Fréttablaðið - 23.12.2005, Blaðsíða 56

23. desember 2005 FÖSTUDAGUR44
Allt frá tímum Forn-Egypta þegar byrjað var að temja köttinn sem heimilisdýr
hefur hann haft á sér dularfullan
blæ í trúarbrögðum og þjóðtrú
manna og verið tengdur göldrum
og myrkraöflum ýmiskonar. Þessi
tengsl kattarins við undirheima og
myrkraverk eru eflaust tilkomin
vegna náttúrulegs eðlis kattarins
sem næturdýrs og meðfæddra
hæfileika hans til að bjarga sér í
náttmyrkri. Þessi ímynd kattar-
ins í þjóðtrúnni hefur fylgt honum
fram á þennan dag og kristin trú-
arbrögð hafa ekki náð að breyta
henni.
Að fara í jólaköttinn
Jólakötturinn er í samræmi við
þessa ímynd, hann er vera sem fer
á kreik í svartasta skammdeginu
ár hvert og vekur ugg í brjóstum
manna. Elsta heimild um hann er í
sendibréfi sem ritað var um miðja
19. öld. Síðan birtist hann fyrst á
prenti í þjóðsögum Jóns Árnason-
ar árið 1862. Elsta heimild sem ég
þekki um það að illt hendi þann
sem ekki fær ný föt fyrir jól er
frá Skotlandi frá því um aldamót-
in 1500. En hversu gömul hún er
þessi þjóðtrú um köttinn í tengsl-
um við undirbúning jóla, er ekki
vitað né það hvernig hún varð til.
Köttur þessi gerði víst ýmsar
skammir af sér en sagt var að
hann æti stundum jólaref fólksins
en það er sá matur sem hverjum
manni var skammtað til jólanna
hér áður. Fleiri siðir tengdust jóla-
kettinum og einn var sá að klára
skyldi allt handverk sem byrjað
var á fyrir jólin annars varð það
jólafeitt. Það þýddi að jólaköttur-
inn tók þá allt feitmeti sem fólki
var skammtað á jólum og nudd-
aði því í óklárað prjónlesið. Af
einhverjum ástæðum virðist sem
þessi siður hafi einkum þekkst á
vestanverðu landinu.
En það sem þekktast er við kött
þennan eru þau orðtök sem honum
tengjast, en sagt er að sá fari í
jólaköttinn sem enga flík fær nýja
fyrir jólin, einnig er talað um að
sá klæði köttinn/jólaköttinn sem
ekki fær nýja flík fyrir jólin.
Þetta síðarnefnda orðtak þekk-
ist einkum norðanlands. Einnig
þekkist það að sá fari í jólaköttinn
sem síðastur fer í sparifötin á
aðfangadagskvöld. Þetta orðtak
má skilgreina á fleiri en einn veg.
Sagt er að jólakötturinn refsi fólki
með því að taka það og gera því
eitthvert mein, í versta falli að éta
það. Út frá þeirri skilgreiningu
er hann óvættur og aðeins hættu-
legur þeim sem ekki fá nýja flík
á jólum.
Einnig hafa fræðimenn bent
á skilgreininguna að fara í jóla-
köttinn eða klæða köttinn/jóla-
köttinn í þeirri merkingu að
klæðast gervi kattarins og leiðir
það hugann að þeim dýragervum
sem þekkst hafa í jólaleikjum og
vikivökum hérlendis og erlend-
is frá fornu fari. Þar þekktist að
menn klæddust gervum ýmissa
dýra og vætta. Þar sem staða katt-
arins í þjóðtrúnni er sterk er ekki
ólíklegt að þekkst hafi að klæð-
ast gervi kattarins þrátt fyrir að
ekki finnast heimildir þar um hér
á landi. En ef við gefum okkur að
svo hafi verið, er eðlilegt að kött-
ur þessi hafi alltaf tengst jólunum
því þau eru frá fornu fari árstími
vikivaka og gleðiskemmtana.
Jólakötturinn í sekknum
Samskonar vættir og jólaköttur-
inn hérlendis eru Grýla og jóla-
sveinarnir. Hlutverk þeirra hefur
einkum falist í því að hafa hemil á
óþekkum börnum sem trufla und-
irbúning foreldra fyrir jólin. Grýla
gegnir að sögn enn samviskusam-
lega þessu hlutverki sínu en eftir
að jólasveinarnir okkar kynntust
heilögum Nikulási hafa þeir tekið
algjörum stakkaskiptum og eru
nú þægir sem lömb. Samskonar
jólavættir þekkjast víðar í Evrópu
og má í því sambandi nefna jóla-
hafra og jólageitur Norðurlanda.
Einnig þekkjast þar sambærilegir
siðir sem hér hafa verið nefndir í
tengslum við jólaköttinn. Það eina
sem virðist séríslenskt við þennan
jólavætt okkar er það að hann er
kattarkyns.
Ljóst er að hlutverk jólakatt-
arins og samskonar jólavætta
tengdist vinnusemi fólks í bænda-
samfélaginu og undirbúningi
fyrir jólin. Það gefur auga leið af
hverju hræða þurfti fólk og refsa
sem ekki fengu ný föt fyrir jólin.
Í samfélagi sjálfsþurftarbúskaps-
ins valt á öllu að fólk ynni saman
að sameiginlegu markmiði og til
þess að njóta jólahátíðarinnar
varð að klára öll verk tímanlega,
m.a. það að prjóna og vinna fatn-
að fyrir jólin. Það var hagur hús-
bændanna og heimilismanna að
allur undirbúningur jóla gengi
vel fyrir sig og ef einhverjir voru
latir og töfðu verkin, varð eðlilega
að grípa til einhverra úrræða. Og
þar komu ofangreindir refsivend-
ir, þ.e. jólakötturinn og ættingjar
hans, til sögunnar.
En þrátt fyrir það að forsend-
urnar fyrir hlutverki jólakatt-
arins séu brostnar með breyttri
samfélagsgerð er hann samt ekki
útdauður. Nú í byrjun nýrrar
aldar, er kötturinn enn á sveimi
því stundum sést vitnað í þennan
forna fjanda m.a. í fataauglýsing-
um fyrir jólin. Það er í samræmi
við orð eins heimildamanns þjóð-
háttadeildar Þjóðminjasafnsins
sem telur jólakött nútímans birt-
ast í gervi sölumannsins og til-
búinna þarfa þess verslunaræðis
sem nú einkennir jólin og ógnar
fjárhagsafkomu fólks. ■
JÓLAKÖTTURINN Ef leti ógnaði jólahaldinu varð að grípa til úrræða og komu þá refsivendir eins og jólakötturinn og ættingjar hans oft til sögunnar. TEIKNING/ BRIAN PILKINGTON
Jólakötturinn er enn á sveimi
Loðhúfur
Hafnarstræti 19 Sími 551 1122
ný sending
Verð frá
9.990 kr.
En þrátt fyrir það að forsendurnar fyrir hlutverki jóla-
kattarins séu brostnar með breyttri samfélagsgerð er
hann samt ekki útdauður. Nú í byrjun nýrrar aldar, er
kötturinn enn á sveimi því stundum sést vitnað í þenn-
an forna fjanda m.a. í fataauglýsingum fyrir jólin.
Fleiri siðir tengdust jólakettinum og einn var sá að
klára skyldi allt handverk sem byrjað var á fyrir jólin
annars varð það jólafeitt. Það þýddi að jólakötturinn
tók þá allt feitmeti sem fólki var skammtað á jólum og
nuddaði því í óklárað prjónlesið.
„Fólk vissi ekki hvaðan
hann kom eða hvert
hann fór,“ segir í kvæði
Jóhannesar úr Kötlum
um jólaköttinn. Hrefna
Sigríður Bjartmarsdóttir
þjóðfræðingur fer yfir
sögu kisa sem hefur
löngum þótt dularfull
vera og illskiljanleg.