Tíminn - 06.02.1977, Qupperneq 26

26
Sunnudagur 6. febrúar 1977
Einar Benediktsson og skáldskapur
1 bók dr. Jóns Stefánssonar,
Úti i heimi, er kafli um Einar
Benediktsson og skáldskap
hans. Ég hef fengið leyfi rétt-
hafa, Baldurs Steinbachs, til
þess að láta endurprenta þenn-
an kafla og beðiö Timann að
koma honum á framfæri.
Kristján Rööuls.
Við Valtýr Guðmundsson
höfðum auðvitað kynnzt á Hafn-
arárum minum, og vorum við
mestu mátar. Hann fékk mig
stundum til aö rita um bækur i
Eimreiðina, og þar skrifaði ég
það, sem að framan er hermt
um Benedikt Gröndal áttræöan
og um örvar-Odds drápu.
Þar ritaði ég og um fyrstu bók
Einars Benediktssonar. Ég
vakti þá athygli á sumum lík-
ingum hans. Hvarf séra Odds á
Miklabæ er magnaðasta aftur-
göngukvæöi á islenzku. Einar
hefur verið kallaður islenzkur
Browning. Hann las kvæði
Brownings með mér i Kaup-
mannahöfn og varð fyrir áhrif-
um af honum, þó að hann færi
raunar sinar eigin götur. Áhrif-
in sjást t.d., ef menn lesa
Browning og kvæðið Pundið. Ég
hafði bent Einari á Browning,
en Einari þótti hann erfiður
viðureignar, og taldi vart svara
kostnaði að eiga við að þyða
hann á islenzku, þar mundi ár-
angurinn ekki veröa i samræmi
við fyrirhöfnina. En seinna likti
Einar meðal annars i þvi eftir
þessum enska risa, að hann
gerðist allmyrkur i máli —
stundum að minnsta kosti. Og
vist hef ég varla fyrirhitt þann
mann, sem betur fengi skiliö
það en Einar Benediktsson,
hvert stórskáld, hvilikur andans
jötunn Browning var. Þeir eru
annars ólikir. Browning bregð-
ur ljósi yfir sköp manns eða
konu i fáum dráttum, ogþaö ljós
ereins og leiftur um nótt. Þetta
hefur ekkert skáld gert, sem á
ensku hefur kveðið siðan um
daga Shakespeares — nema
Browning — og engir á Islenzku
nema Bjarni Thorarensen,
Matthias Jochumsson og Grim-
ur Thomsen. Einar leikur ekki
slikt eftir, en ferðast meira i
dularheimum.
A Hafnarárum okkar Einars
gaf hann út ritið tJtsýn. Það átti
að veita til íslands nýjum bók-
menntastraumum, og fannst
mér á Einari, að hann mundi i
þeim efnum vilja verða eins
konar Georg Brandes Islend-
inga, en þó ekki fylgja hans
stefnu. Tvö hefti komu út af
þessu riti, og munu þau nú vera
ófáanleg. Ég skrifaöi i þau með-
al annars um ameriska ljóð-
skáldið Walt Whitman, sem fáir
kunnu þá að meta, en varð þó á-
hrifarikur i Evrópu — og siðar
hafði mjög mikil áhrif á bók-
menntir sinnar eigin þjóðar,
sem og bókmenntir Noröurálf-
unnar á f jórða tug þessarar ald-
Arið 1907 var ég staddur i
Kaupmannahöfn. Valtýr Guð-
mundsson, sá gáfaði og mæti
maður, taldi Einar Benedikts-
son ekki mikið skáld. Ég ritaði
um Hafblik Einars, en Valtýr
varófúsá aðtaka ritdóminn. Þá
sagði ég honum, að ég mundi al-
veg hætta aö rita i Eimreiðina,
ef hann vildi ekki flytja eftir
mig lof um annað eins stórskáld
og Einar. Hann væri frumlegur
og frábær, og væru það stórtíö-
indi, að slfk skáld kæmi fram
með Islendingum — eftir alla
þeirra fátækt og kúgun. Ég tók
til dæmis margt úr kvæðum
Einars, og lét Valtýr undan og
birti ritdóminn.
Hafblik fannst mér dýrðleg
ljóðabók. Ég nefndi i dómi min-
um sitthvað, ersýna skyldi, hve
frumleg kvæðin væru. Hugsiö
ykkur likingarnar! Einar segir
um Landeyjar, umhverfi Berg-
þórshvols, að þær séu eins og
„sögublaö máð og lúið”. Þeir,
bókmenntir
Tímarit
Skirnir.
Timarit hins islenzka bók-
menntafélags. 150. ár.
Ritstjóri Ólafur Jónsson.
Þetta er eins konar afmælis-
hefti þvi að þar með hefur ritið
lagt að baki hálfa aðra öld. Af
þvi tilefni skrifar ritstjórinn
grein sem heitir 150 ár. Hún er
eins konaryfirlitum þau ár sem
ritið á að baki. Þar eru rifjuð
upp ýms ummæli af liðnum ferli
en þó finnst mér ekki mikið efni
i þvi. Mjög hefur bökaútgáfa
aukizt siðan Bókmenntafélagið
hóf að gefa út timarit enda flest
orðið breytt. En niðurlagsorð
ritstjórans eru i fullu gildi aö
ritið á lif sitt og framtið undir
þvi að viöhaldist áhugi lands-
manna á tungu, sögu og bók-
menntum, „þess lesandi al-
mennings sem hingaö til hefur
borið uppi bókmenntir i land-
inu.”
Bókfræði og
upphaf rimna
Ragnheiður Heiöreksdóttir
skrifar um timarit um bók-
menntir eftir 1874. Þetta er bók-
fræðilegt yfirlitog ritin flokkuð i
tvennt: Bóimenntarit og önnur
rit. Slik flokkun er auövitað
erfið, enda hefur efnisval
islenzkra timarita oftast ekki
veriö i svo föstum skorðum.
Fljótt á litið virðist kannski
mest undrunarefni á hve mörgu
hefur verið byrjað. Þó mun all-
nokkuð vanta i þessa upptaln-
ingu og er það með vilja gert að
sleppa þeim ritum, sem meira
helguðu sig öðru, svo sem þjóö-
málum. Þess er t.d. getiö við
Dagskrá, að gefiö hafi verið út
timarit með sama nafni 1944-
1947, „en það fjallaði nær ein-
göngu um þjóömál.” Meðal rita,
sem að engu er getið, eru t.d.
Straumhvörf, Lifið sem Jó-
hannes Birkiland gaf út, og
Skinfaxi, sem flutti bæöi ljóð og
sögur, m.a. eftir Ólaf Jóhann
Sigurðsson og Jóhannes úr Kötl-
um, og greinar um skáld og bók-
menntir.
Hirði ég ekki um að gera rök-
studdan samanburö þess sem til
er tint og eftir er skilið, en
endurtek það að flokkunin er
vandasöm.
Merkari finnst mér grein Vé-
steins Ólasonar um nýmæli i is-
lenzkum bókmenntum á miðöld.
Þar ræðir hann um upphaf
rimnakveðskapar á Islandi og
einkum hvaöan og hvernig
bragarhættir. rimnanna hafi
mótazt. Nefnir hann ýms dæmi
um bragarhætti I nálægum
löndum á 12. og 14. öld og löng
sögukvæði með eins konar man-
söng.
Þá er skemmtileg grein um
Egil Skallagrimsson i Jórvik
eftir Kristján Albertsson.
Kristján ræðir þar um ástæður
þess að Egill gengur á vald Ei-
riki blóðöx og kemst að þeirri
niðurstöðu að hann hafi ekki séð
annað ráð til að bjarga fjárhlut
sinum. Þaö er skemmtilega
sennileg skýring, en ekki tek ég
undir það að Höfuölausn sé
„tóm óheilindi frá upphafi til
enda.” Vel gat Egill viöurkennt
hermennsku Eiriks án þess að
það væru óheilindi. Hitter vafa-
samt að skilja Egil svo, að hann
hafi komið með kvæðið ort. Þó
að hann hlæði hug-knarrarskut
mærðarhlutnum er ekkimeö þvi
sagt hvar og hvenær kvæðið
formaðist og vist bar hann „Óð-
ins mjöö á Engla bjöð” þó aö
kvæðið væri rimaö og stuðlað
eftir að hann var kominn á land.
En ýmislegt rifjar Kristján upp
sem áöur hefur verið um þetta
skrifað og er gaman að.
Lestrarvenjur kvenna
Þörir ólafsson skrifar um
bóklestur og menntun. Sú grein
er byggð á athugun á lestrar-
venjum 22 kvenna úr starfs-
stúlknafélaginu Sókn og ann-
arra jafnmargra úr félagsskap
háskólamanna. Kemur þar
fram töluverður munur og er
sitthvað umhugsunarvert við
þessa könnun.
Auðvitað hefur alltaf veriö
svoað fólk hefur viljað velja sér
mismunandi lesefni. Aður var
margur gáfaður maður og
ágætlega fallinn til náms sem
engan kost átti skólagöngu. Nú
er það breytt svo aö allir þeir
sem vilja, læra, fara i skóla.
Þetta breytir töluverðu. Mikiö
má gera til að kenna fólki að
nota bækur og njóta þeirra. Þó
hefur eðli og upplag alltaf sitt aö
segja.
Enginn dómur verður hér á
það lagður hversu viötækt og al-
mennt gildi hafi sumt þaö, sem
haft er eftir þessum konum.
Þórir getur þess hversu
margar þessara kvenna voru
giftar og hve mörg börn þær
áttu. Þess er ekki getið hvort
þær ógiftu áttu börn eða hvort
þær giftu höfðu skilið, en
Sóknarkonurnar áttu 51 barn
alls en háskólakonurnar 28.
Þetta er mikill munur og um-
hugsunarverður. Hitt kemur
ekki fram á hvaöa aldri
mæðurnar voru, er þær áttu
fyrsta barn sitt, og hvort barn-
eign á ungra aldri átti þátt i þvi,
að litið varö úr skólagöngu og
þeirri menntun, sem henni fylg-
ir.
Bréf Dreyfusar
Þá er komið að þeirri ritgerð-
inni, sem mesta athygli og um-
talhefur vakið, þar sem er það,
sem Þór Whitehead skrifar um
lýðveldi og herstöðvar 1941-1946.
Bókin um 30. marz 1949, sem út
kom i haust, styðst allmikið við
þessa ritgerð. Þegar ég minntist
þeirrar bókar i Timanum, gat
ég þeirrar veilu að taka ame-
riskar endursagnir og ályktanir
um afstöðu manna og flokka
sem örugga frumheimild. Siöan
hefur veriö rætt um þetta i
Reykjavikurbréfi i Morgun-
blaðinu og rituð ýtarleg brein
um þaö i Timann og er meira en
tekiö undir mina skoöun i þeim
greinum.
Samt er ómetanlegur fróð-
leikur i þeim heimildum sem
Þór birtirþarna. Þær segja auð-
vitað einkum frá viðhorfum
Bandarikjamanna og viöleitni
þeirra til að ná hér fótfestu og
herstöövum. Sá fróðleikur ætti
að nægja til að ganga I eitt skipti
fyrir öll af þeirri skoðun dauðri,
að til þess sé stofnað til að
vernda okkur og verja. Jafn-
framt ætti þetta að nægja til að
vekja skilning á þvi aö nauðsyn-
legt er að vaka og vera á verði
jafnvel þó aö ill nauösyn þyki að
hafa eitthvert samband við her-
veldi. Það er ekki hægt aö trúa á
hrekklaust sakleysi stórveldis-
ins eftir könnun þessara heim-
ilda. Og þegar þetta birtist ofan
i " fréttir frá Bandarikjunum
sjálfum um það, hvernig leyni-
þjónustan hefur verið notuö, og
svo kemur i ljós aö þetta ágæta
liö, sem á að vernda okkur, get-
urekki passað einn glæpamann
og andstyggð, versta glæpa-
óþverra sem hefur þróazt í
skjöli þess, — eiturlyfjasala, —
þá er ekki óliklegt að einhverjir
spyrji nú hverjir einkum hafi
unnið til aö kallast „nytsamir
sakleysingjar” hér á landi?
Hvar hefur hin heilaga einfeldni
náð hæst?
Alla frásögn Þórs og bréf
Dreyfusar verðurað meta út frá
viöhorfum samtimans. Mér
virðist aö þarna komi greinileg-
ast fram hvern feikna vanda
Ólafur Thors glimdi við þar sem
var annars vegar að halda hylli
Bandarikjamanna og þó sam-
timis að láta samstarfiö viö
flokk kommúnista ekki rofna.
Þó að Ólafur væri allra manna
slyngastur að aka seglum eftir
vindi og reyndist flokki sinum
þannig frábær afreksmaður i
formennskunni, að fyrir þaö
verður hans lengi minnzt, var
þetta hlutverk þó hverjum
manni ofvaxið eins og á stóð, og
þvi fór’svo að Nýsköpunarstj' .
sprakk. Það helur lengi verið
min skoðun að Bandarikja-
mönnum hafi verið það enn
meira kappsmál en þarna kem-
ur fram að „koma kommúnist-
um úr rikisstjórn.” Þegar
Dreyfus hefur svo talaö við þá
Framsóknarmenn, sem mestir
voru vinir hans og Bandarikj-
anna og hræddastir við
kommúnismann, kynnu skoðan-
ir hans um viðhorf flokksins i
heild að hafa tekið nokkurn lit af
óskhyggju viðmælendanna. Sú
skoðun að slikt hatur væri milli
Framsóknarmanna og Sjálf-
stæðismanna, aö þeir gætu ekki
átt samstarf um rikisstjórn
hvað sem i húfi væri fyrir þá
sjálfa og þjóð þeirra, reyndist
markleysa, þó að þeir ólafur
Thors og Hermann Jónasson
sætu hvorugur i stjórn Stefáns
Jóhanns.
Ekki nóg að vera
bókmenntafræðingur
Helga Kress er fastur og ár-
viss höfundur i Skirni. Nú skrif-
ar hún um bókmenntir og kven-
frelsi, nánar til tekið um kven-
lýsingar i fjórum skáldsögum
kvennaárs. Þær sögur eru:
Iloldið er torvelt að temja eftir
Snjölaugu Bragadóttur, Eftir-
þankar Jóhönnu eftir Véstein
Lúðviksson, Útrás eftir Jóhönnu
Þráinsdóttur og Feilnóta i
fimmtu sinfóniunni eftir Jökul
Jakobsson.
Ekki er mér fyllilega ljóst
hvernig þaö kvenfrelsi er, sem
Helgu Kress dreymir um og
þráir. Hitt sýnist mér ljóst, aö
hún vill aö það sé óháð þvi, sem
hún nefnir kvenhlutverk, —
hlutverk ástkonu og móöur.
Ég ætla ekki að eltast við ein-
stök atriði i þessari ritgerð en
vil þó minnast á, að Helgu þykir
það mikill galli á Eftirþönkum
Jóhönnu, aö hún sé látin skrifa
þetta allt á rúmum fjórum
klukkustundum, „það fær ekki
staðizt.” Þessu má auðveldlega
bjarga við i endurprentun.
Vandinn er allur aö láta konu-
tetrið rausa þetta inn á segul-
band. Ætli þessi ,,eftirliking
þess sem höfundur telur alþýðu-
stil, kryddaður klámi og blóts-
yrðum” verði þá ekki eðlilegur?
Skritið er að þykja það fjar-
stæða að kona treysti sér til að
rekja margra ára samtöl og
segja i arsbyrjun 1975 „hvaö
hún haustið 1973 hugsaði yfir
Heröi dauðadrukknum um at-
burði sumarsins 1952.” Hvers
konar fólki hefur Helga vanizt?
Eru menn ekki alltaf að minnast
fornra funda, orða og hugsana?
Annað mál er það hvort þetta
hefur ekki litazt i minningunni.
Hér er ekkert sagt um það hvað
gerðist. Þetta eru eftirþankar
Jóhönnu, og þá kemst það eitt
að hvernig hún minnist hins
liöna. Það eitt á erindi við okk-
ur.
En hvað á að segja um það
bókmenntamat þar sem þaö
hefur úrslitaþýðingu hvort
sögumaður er látinn skrifa sög-
una eða segja hana á segul-
band? Er ekki mest um vert
hvað sagt er og hvernig?
Nú ætla ég ekkert aö dvelja
við það hvort vera muni feilnóta
i sinfóniu sköpunarverksins, að
munurer á karliog konu. Ég vil
heldur halda mér við það sem
sameiginlegt er.
Það er eflaust gott að vera
listfræðingur. Bókmenntafræö-
in er göfug vtsindi. En það er
ekki einhlitt að vera bók-
menntafræðingur. Bókmenntir
og skáldskapur fjallar um
menn, konur og karla. Þvi er
gagnlegt að hafa vit á mönnum,
vita nokkuö um eðli þeirra,
þarfir og eiginleika.
Þar sem þessi ritgerð Helgu
Kress fjallar um sögupersónur
sem eru að leita hamingju og
fullnægju, eins og við gerum öll,
þykir mér ástæða til að minna á
grundvallaratriöi I hamingju-
leitinni. Maðurinn þráir að
verða öðrum að liði og þarf þess
með. Hannþarf að eiga sérhlut-
verk, helzt þannig að enginn
annar geti komið i hans stað.
Þetta næst, þegar menn eru ein-
hverjum nógu mikils virði. Þess
vegna er þaö huggun Jóhönnu,
að hún hafi verið Herði meira
viröi en allir aðrir, hún ein
hjálpaði honum að losna frá lif-
inu. Hvað sem annars má segja
um persónurnar, er þetta I sam-
ræmi við frumþörf mannlegs
eðlis.
1 öllu félagslifi — og þá er
ástalif, hjúskapur og fjöl-
skyldulif auðvitað efst á blaði —
er þetta aðalatriði. Hvort sem
mönnum er það sjálfum ljóst
eöa ekki, er það þörfin að veröa
einhverjum einhvers virði, sem
áfram knýr. Og oft og tiöum
mun það eiga drjúgan þátt i
yndisleika ástalifsins, að fólki
er fullnæging I þeim trúnaði,
sem þvi er sýndur. Trúnaðurinn
gildir sem tákn þess að persón-
an sé einhvers virði. Og hvaö
sem segja má um þau skáld-
verk, sem Helga Kress ræðir nú
i Sklrni, þá held ég aö höfundum