Tíminn - 23.10.1977, Síða 18

18
Sunnudagur 23. október 1977
menn og málefni
Listir og þjóðlíf
1 kennslustund
Á því leikur ekki vafi að tuttug-
asta öldin mun ganga inn á spjöld
íslandssögunnar sem eitt hið
glæsilegasta skeið hennar i
menningarlegu tilliti og að þvi er
listsköpun varðar. Hér hefur nú-
timaþjóðfélag á þessum tima
verið að taka á sig mót með þeirri
fjölbreyttu verkaskiptingu sem
þvi fylgir, en samhliða hafa orðið
ótrúlega miklar breytingar i is-
lenzkri menningu og listum.
Um það er mikið rætt að nýjar
og nýjar atvinnugreinar nemi hér
land, og margt hefur verið skrifað
um iðnþróun og er það flest til
framfara. En um hittfer ekki eins
háværum frásögnum, að hér eru
æ fleiri listgreinar að nema land á
sama tima, og hér skapast smátt
og smátt aðstæður til iðkunar æ
fleiri visinda- og fræðigreina.
Bókmenntir og skáldskapur eru
á Islandi jafngamlar þjóðinni og
frá alda öðli svo samgrónar þjóð-
lifinu, að unnt er að kalla þær
þjóðlegar i þeirri merkingu að
þær ná til allra þjóðfélagshópa. Á
þessari öld hefur málaralistin náð
þeim árangri að verða einnig tal-
in þjóðleg i þessari merk'ingu. Allt
árið efna menn úr hinum ýmsu
stéttum til málverkasýninga.
Hópur manna hefur þessa list að
aðalatvinnu sinni, en tölu verður
ekki lengur komið á alla hina sem
sinna henni i tdmstundum.
Þriðja listgreinin sem hefur
náð slikri almennri lýðhylli á Is-
landi er leiklistin, og er þá átt við
list leikarans. Við höfum að vlsu
eignazt marga ágæta leikritahöf-
unda, en sú grein bókmenntanna
stendur þó enn að baki öðrum bók
menntagreinum á landi hér og
leikarastéttin er fær um að taka
að sér flutning og túlkun fleiri og
rismeiri leikverka en fram hafa
komið á Islandi nú um nokkurt
skeið.
Margt óunnið
að tónlistar-
málum
Ekki verður gert upp á milli
listgreina svo að nokkurt vit sé i.
Það er hins vegar athyglisvert
hversu margir hugsuðir hafa álit-
ið tónlistina æðsta allra lista. Nú
er tónlist stunduð með ýmsu móti,
og mundu ekki allir telja það allt
til „æðri” menntar sem gengur
undir nafninu tónlist um þessar
mundir. Ef allt er talið verður að
segja að tónlistin hafi numið hér
land ekki siður en myndlistin, en
ef menn gera meiri kröfur veröur
að viðurkenna það að enda þótt
„æðri” tónlist sé mikið stunduð
þá er enn mjög verulegt starf
óunnið að þvi að gera hana að al-
þýðueign á Islandi og efla svo
sjálfstæða tónlistarsköpun að hún
geti tekið sér sæti við hlið bók-
mennta og skáldskapar, mynd-
listar og leiklistar sem þjóðleg
listgrein i þeim skilningi sem hér
var áður minnzt á.
Einkum virðist mikið starf ó-
unnið að tónlistar- og söngmálum
i fslenzka skólakerfinu. A fyrstu
áratugum þessarar aldar var tón-
list og söngur mikið iðkuð i
heimahúsum, og hlutverk stofu-
orgelsins 1 islenzkri menningu
þeirra merkilegu endurreisnar-
tima er ómetanlegt og saga þess
hefur enn ekki ver ð skráð. En um
tónlistina verður það sagt, án
þess að nokkurri rýrð sé með
þeim orðum varpað á aðrar list-
greinar, að hún getur valdið af-
skaplega mikilvægu hlutverki á
sviði uppeldis- og fræðslumála.
Gildi tónlistar og söngs fyrir and-
legan þroska, sálræna velferð og
létt og greið samskipti manna á
milli hefur verið viðurkennt á öli-
um öldum allt frá dögum hinna
fornu Hellena.
Hér ber ef til vill að nefna einn-
ig, svo sem eins og innan sviga,
skákina, sem nýtur ódæmavin-
sælda á Islandi. En um það hefur
lengi verið rætt hvort hún er list-
grein eða ætti fremur að teljast til
visinda.
Notum
tækifærið
Á þessum árum standa yfir
miklar tilraunir i skólamálum og
fræðslu barna og unglinga. Viö
eigum hiklaust að nota tækifæriö
meðan flest er i mótun og gefa
listiðkun miklu meira rúm en
verið hefur í grunnskólanum. Af
þeirri iðkun verða fæstir að lista-
mönnum, hvað þá snillingum. En
barn, sem á þess kost aö stunda
söng og hljóðfæraslátt, teiknun og
leiktúlkun frá bernsku og fram
yfir viðkvæmasta gelgjuskeiðið
mun eiga bezta kost á þvi aö vaxa
upp sem heilsteyptur maður i
jafnvægi við sjálfan sig og um-
hverfi sitt.
Hér er um stórmál að ræða þótt
umræðurnar um það taki ekki svo
mikið rúm í dagblöðum eða þing-
tiðindum sem þjarkið um ýmis
önnur efni.
Gera má betur
Þegar minnzt er á tónlistar-
málefni verður ekki hjá þvf kom-
izt að fagna þeirri nýbreytni Sin-
fónihljómsveitarinnar að halda
hljómleika á ýmsum stööum úti
um landið. Til skamms tima
hefur starf hljómsveitarinnar
miðazt um of við takmarkaðan
hóp yfirstéttarfólks á höfuðborg-
arsvæðinu. Aftur og aftur hefur
það valdið vonbrigðum fólks, sem
ekki á þess kost að sækja hljóm-
leika að staðaldri, að komast að
þvi þegar eftir er sótt aö allir
miðarnir að hljómleikunum hafa
verið seldir fastagestum. For-
ráðamenn Sinfóniuhljómsveitar-
innar ættu að sjá til þess að jafn-
an væri kostur á þvi fyrir fólk aö
kaupa sig inn á einstaka tónleika
eftir aðstöðu þess og áhugamál-
um.
Meö þessu er ekki ætlunin að
halda uppi neinum vitum á for-
ráðamenn hljómsveitarinnar,
nema siöur sé. Þeir verða aö sjá
um rekstur hennar innan þeirra
þröngu marka sem sett verða. Á
þetta er einungis bent sem hug-
leiðingu um það að alltaf má gera
betur.
En þessi ábending leiðir hug-
ann að Listahátið I Reykjavik.
Hún er mikilsverðlyftistöng fyrir
allt lista- og menningarlif i land-
inu. Hinu verður þó ekki neitað,
þráttfyrir að sizt skuli amazt við
Listahátiðinni, að skökku skýtur
við að efnt er með jöfnu millibili
til mikillar listahátlðar á þeim
sömu árum og ekki er unnt að
halda uppi söngkennslu eða æf-
ingu skólabarna I listrænni túlkun
i nema fáum af skólum landsins.
Þaö er vitað að visu að sums stað-
ar hafa kennarar lagt á sig mikið
starf, og mest af hreinum hug-
sjónaástæðum, til þess að bæta úr
þessu og það er einnig vitað að
sums staðar hefur söngkennslu
verið haldið uppi með ágætum
þrátt fyrir erfið skilyröi.
List og mennt
er meira en
dægra stytting
Það sem hér er um að ræða er
spurningin um áherzlur I menn-
ingarmálum. Hvort er meira um
vert, t.d. við ráðstöfun almanna-
fjár, listrænn áhugi og þörf tak-
markaðs hóps menntafólks á
höfuðborgarsvæðinu, fólks sem á
nóg af peningum og ætti aö geta
staðiö sjálftaðmestua.m.k. und-
iráhugamálum sinum — eða hins
vegar að verja fé þjóðarinnar til
þess að gefa bömum alþýöunnar
sifellt fleiri og betri tækifæri til
þess að kynnast og njóta þess
bezta sem mannsandinn hefur
látið af sér hljótast?
I þessu efni standa Islendingar,
sem sjálfstæð menningarþjóð
frammifyrir þeirri staðreynd, að
þeir verða að sækja til beggja
átta jafnframt. Annars vegar
munu menn eigi deila um það að
við verðum að kynnast þvi bezta
sem gert er I heiminum á sviði
listanna og við þurfum að sjá það
og heyra hér i landinu sjálfu. En á
hinn bóginn er okkur brýn menn-
ingarleg þörf á þvi að alþýðu-
menningin hljóti alla þá athygli
og öll þau framlög sem fært er.
Hún er sá grundvöllur sem
,,æðri”menntir og listalif spretta
af, rétt eins og mosinn klæðir
hraunið og verður með tiö og tima
sá jarðvegur sem „æðri” jurtir og
viður geta nærzt af.
Listir og menntir eiga ekki að-
eins að vera hugguleg dægra-
stytting þeirra sem hafa góð kjör
og hafa notið góðrar og langrar
skólagöngu. Þær eiga um fram
allt að vera virkur og sterkur
þáttur i þjóðllfinu sjálfu og ná til
allra.
Kvikmynda-
gerðin
Einersúlistgreinsemá slðustu
árum hefur leitað landgöngu á Is-
landi með takmörkuöum árangri,
og er það kvikmyndagerðin.
Kvikmyndagerð er ef til vill
fremur samruni nokkurra ann-
arra listgreina að upphafi til en
sjálfstæð listgrein út af fyrir sig,
og þó munu menn ekki bera á
móti þvi að hún hefur slika sér-
stöðu, að henni verður ekki neitað
um sjálfstæðan sess meðal list-
anna. En kvikmyndagerð hefur
þá sérstöðu um fram flestar aðr-
ar listgreinar að hún er afskap-
lega kostnaðarsöm og fjárfrek.
Þessa staöreynd verða menn ein-
faldlega að horfast i augu við.
Það má ef til vill segja að það út-
heimti ekki annað en frið og næði
til þess að yrkja ljóð — að öörum
forsendum gefnum. Það útheimt-
ir á sama hátt liti og striga og
næði til þess að mála mynd. En
kvikmyndagerð er I rauninni at-
vinnurekstur sem getur tekið
langan tima. Að þessu leyti verð-
ur henni einna helzt likt við flutn-
ing mikilfenglegustu kórverka og
hljómkviðna og við uppfærslu
leikverka sem krefjast fjölmenn-
is og mikils sviðsbúnaðar.
Það skiptir alveg sköpum um
það hvernig kvikmyndagerðinni
mun reiða af á Islandi að menn
geri sér grein fyrir þvi að það er
einfaldlega ekki hægt að umgang-
ast hana eins og einstaklings-
bundna listsköpun þar sem
starfsstyrkir eða aðrar fyrir-
greiðsluaðferðir, sem fyrir eru,
nægja til stuðnings. Til þess að
greiða fyrir íslenzkri kvikmynda-
gerð þarf veruleg fjárframlög
m.a. vegna þess hve aðstæður eru
hér erfiðar af öllum ástæöum.
Hvaðan á að
taka féð?
Það er ekki nema eðlilegt að
menn segi sem svo þegar mál
sem þetta ber á góma: Hvaðan á
að taka allt þetta fé? Og þannig
hefur löngum verið spurt þegar
framlög á sviði menningarmála
eru rædd, og er ekkert við þvi að
segja I sjálfu sér. Þjóðernislegt
stolt og menningarlegur metnað-
urmun löngum útheimta það, að
fjármunum verði varið til þess-
ara mála um fram það sem þau
,gefa af sér”. Slikt er augljóst
mál og alveg sjálfsagt.
En jafnframter réttað minna á
það að menningarmálin haf a ekki
notið sannmælis i umræðum al-
mennings um fjármunalegan
kostnað af þeim. Menn lita á það
sem sjálfsagðan hlut að varið sé
árlega órafétilathugana og kann-1
ana vegna verklegra fram-
kvæmda. Hópar tæknimanna oe
verkfræðinga eru langtimum
saman á háum launum við það að
finna hvar ekki á að leggja veg
eða byggja brú og leita betur að
hentugum stað eða aðstöðu. Þetta
er eðlilegt og óhjákvæmilegt.
Hins vegar rjúka menn upp til
handa og fóta i hneykslun og
bræði ef listamann hendir það að
skila ekki frá sér snilldarverki að
loknum tima sem hann hefur not-
ið opinberra styrkja til listsköp-
unar.
Menn verða aö gera sér grein
fyrir þvi, að i þessu efni veröur að
„leita” lengi að hinu „rétfa”.
Rétt eins og verkfræðingarnir
leita fyrir sér með ærnum kostn-
aði að réttum stað fyrir verklega
framkvæmd og verja til þess
miklu fé að hafna einhverjum
öðrum stað, eins verður að verja
miklu fé til lista og mennta áður
en allir geta oröið sáttir á að með
þvlhafi beinlinis verið stuðlað að
sköpun snilldarverks.
Tvær
ábendingar
Hér á landi er það mikill siður
að útvarp og sjónvarp flytja er-
lenda tónlist flutta af Utlendum
listamönnum eða flytjendum.
Þetta á við um hvers kyns tón-
listarflutning,en einkum þó dans-
lög og léttmeti. Fyrir flutninginn
verðum við að greiða stórfé ár-
lega I gjaldeyri. Með þvi að
hverfa af þessari braut og fá Is-
lenzka menn til þess að flytja
þessa tónlist getum við sparað
okkur talsverða fjármuni I gjald-
eyri um leið og viö veitum tslend-
ingum aukin atvinnutækifæri og
getum stuðlað að mikilli grósku i
tónlistarlifinu. Þetta hafa ná-
grannaþjóðir okkar gert I stórum
stil á undanförnum árum, og þær
gera það ekki af einhverri tilvilj-
un.
Að slnu leytigildirhið sama um
kvikmyndirnar þótt með öðrum
hætti sé. Af landinu renna árlega
háar fjárhæðir i gjaldeyri til er-
lendra manna og fyrirtækja
vegna kvikmyndasýninga og það
er áleitin spurning hvort ekki er
unnt að veita islenzkri kvik-
myndagerð talsverðan stúðning
með þvi að leggja henni til eitt-
hvað af þvi fé sem greitt er til
kvikmyndahúsanna og sjón-
varpsins fyrir aðfá að njóta sýn-
inganna. Það má einnig taka sem
litið dæmi, án þess að dómur
verði á það lagður hér, hvort það
yrði ekki kvikmyndagerðinni ó-
metanleg lyftistöng, ef sá háttur
væri almennt tekinn upp að sýna
stuttar islenzkar aukamyndir á
undan venjulegum kvikmynda-
sýningum. Þessar myndir gætu
verið alls kyns frétta- eða
fræðslukvikmyndir eða skopþætt-
ir og þær ættu að geta náð til
fólksins og vakið athygli þess og
skemmtun ekki siður en aðrar
kvikmyndir af sliku tagi. Þau
laun sem kvikmyndagerðarmenn
fengju fyrir vikið munu verða
þeim drjúgur stuðningur.
List og mennt
samgróin
þjóðlífi
Þessum hugleiðingum skal lok-
ið á þvi að minna á að líklega er
það miklu vænlegri aðferö til
stuðnings listsköpun f landinu að
fá listamenn til ákveðinna verka,
helduren sú aðferð sem hér hefur
verið almennust að greiða þeim
minni háttar fjárhæðir sem nokk-
urs konar viðurkenningu fyrir
unnin störf og f heiðursskyni.
Spyrja má hvort það væri svo ó-
skynsamlegt að opinberar stofn-
anir, skólar og sveitarfélög gerðu
það að sið, aö kalla til listamenn
til að semja og flytja verk sin við
t.d. upphaf skólaársins þegar
nemendur koma fyrst til náms,
við setningu fyrsta bæjarstjórn-
arfundar, við setningu Alþingis o.
s. frv. Þau ljóð leikþættir, tónverk
eða dansverk sem af sliku spryttu
verða sjálfsagt ekki öll sfgild
meistaraverk, en þó felst I þeim
stórkostleg viðurkenning á gildi
og hlutverki listar og menntar 1
þjóðlffinu.
Að sama skapi er þaö fram-
íaraspor að ætla opinberum
stofnunum, skólum, sveitarfélög-
um o. s. frv. að verja einhverjum
fjármunum til þess að fá mynd-
listarmenn til skreytinga f húsa-
kynnum stofnananna eða fyrir-
tækjanna, eða til þess aö fela
þeim að mála myndir höggva i
stein eða vinna úr málmi lista-
verk, sem siðan verði komiö fyrir
á hentugum stöðum.
Rithöfundum og hugsuðum má
veita mikilsverða viðurkenningu
með þvi t.d. að fela þeim að flytja
erindi eða stutta fyrirlestra við
svipuð tækifæri og hér voru nefnd
áður.
Aðalatriðið er það, að listir og
menntir eiga ekki að vera nein
sérgrein tiltölulega fárra manna
sem fyrir fram hafa séraðstöðu i
samfélaginu. Fámenn þjóð sem
hefur metnað og stolt til að lifa
sjálfstæðu þjóðlegu menningarlifi
og ávaxta sitt þjóðernislega pund
verður að leggja megináherzlu á
það að list og mennt sé lifandi,
viðtækur og sterkur samgróinn
þáttur í öllu þjóðlifinu, sjálfsagð-
ur hluti allra þeirra athafna sem
einhvers þykja verðir sérstak-
lega og fyrir framlög á þeim svið-
um sé mönnum greitt rétt eins og
öðrum þeim sem leggja hönd að
verki.
JS