Tíminn - 23.10.1977, Blaðsíða 36

36
MHKlilili)
m
Sunnudagur 23. október 1977
bókmenntir
Gunnar Benediktsson:
t flaumi lifsins fljóta.
Bernsku og æskuminningar.
Bókaútgáfan öm og örlygur
h.f.
Æskuslóðir Gunnars
Benediktssonar eru svo f jarlæg-
ar minum sem frekast getur
orðið hér á landi. Margt er þar
óliktum landslag og landshætti.
Auk þess er sr. Gunnar það
miklu eldri en ég, að þessi saga
hans gerist að mestu fyrir mina
daga. Samt finnst mér ég njóta
þessarar bókar hans óvenjulega
vel. Vitanlega ræður þar nokkru
að höfundur er góður sögu-
maður, en mestu veldur þó
vissulega, að ég skil söguefnið
svo einstaklega vel.
Það er út af fyrir sig, að
málvenja er önnur að ýmsu
leyti en ég vandist. í Hornafiröi
heitirinnfallþað sem við köllum
aðfall og liggind það sem við
nefnum liggjanda. Útfiri skilst
mér að sé austur þar útfallið
sjálften við tölum um mikiö eða
litið útfiri eftir þvi hvaö mikið af
grynningum fjarar uppi. Þvi
gætum við ekki sagt eins og sr.
Gunnar: „útfiri var að gefa upp
öndina”. Sitthvað fleira mætti
nefna sem von er.
Fæstir munu búast við mikl-
um nýjungum þó að komi út
bernskuminningabók þeirra
sem enn mega á penna halda.
Svo margir eru búnir að skrifa
slikt. En hér kemur tvennt til.
Höfundur er óvenjulega ritfær
og skyggn á það sem er frá-
sagnarvert og æskuslóðir hans
hafa sérstöðu sem gera þær ær-
ið frábrugönar mörgu öðru. í
þvi sambandi nefni ég vötnin og
lúruveiðarnar.
Sr. Gunnar segir i sambandi
við ætijurtir:
,,Ég man aldrei eftir, aö við
værum að slökkvasulti sam
bandi við þetta.þetta var bara
hvort tveggja i senn yndisleg
afþreying i góða veðrinu og
hreinasta gómsæti. Rætur
túnfifilsins voru matarmiklar
og hressilega rammar I munni,
en gulmururæturnar uröu að
disætum graut, sallamalaðar
milli tannanna og mjölið hrært
út I fossandi munnvatni: Hver
veit, hve mikiö af likamshreyst-
inni og heilbrigöinni maður hef-
ur sótt i þessa fjörgjafa á
bernskuárunum”.
Hver veit? Lengi hafa vitrir
menn vitað að fifillinn bjó yfir
lækningamætti og nýlega sá ég
fylgja dönsku vikublaði fræðslu-
örk um læknisdóm nokkurra
jurta. Þar var fifillinn með og
sagður geta læknað ýmsa kvilla
og glætt li'fsþrótt manna væru
þeirsjálfum sér og öðrum ónóg-
ir.
Einn er sá þáttur þessarar
bókar sem mér finnst sérstök
ástæða til að minna á. Sá þáttur
ætti að komast i lesbækur
islenzkra unglinga. Hann er um
vatnahestana og Iþróttir þeirra.
Sr. Gunnar telur ,,aö hvergi á
landinu muni andar manns og
hests hafa innilegar runnið
saman i eitt, i baráttu upp á lif
og dauða. Svo mátti sums stað-
arheita, að sú barátta væri einn
þáttur daglegs lifs, og sú bar-
átta þróaði kynslóðirnar lið
fram af lið til fullkomnunar
hverjum þeim eiginleika, sem
eflir sigurvonir. Einn veiga-
mesti þátturinn var gagnkvæm-
ur skilningur og traust. Glima
við vötn, dýpi þeirra, straum-
köst og sandbleytur, var
tvfmenningsiþrótt, þar sem
samhæfingar þurfti við hverja
hreyfingu og fullkomins skiln-
ings tveggja, er stóðu i sam-
eiginlegri styrjöld”.
Og siðar eru þessi orð:
„Ókunnugum getur komið
þaö undarlega fyrir sjónir að sjá
rigefldan hest standa að þvi er
virðist hreyfingarlausan úti i
flaumósa strengnum, rétt eins
og ekkertsé um að vera. En það
tekur sinn tima fyrir forsjálan
hest að ganga úr skugga um það
með áþreifingum annars
framfótar um leið og jafnvægis-
skyni er einbeitt gegn ofur-
ana beggja megin, og var þá oft
dögum saman auður áll I miðju,
gekk þó saman með áframhald-
andi frostum, þar til allagt var
bakka i milli. I miðju varð isinn
sjást
engin
fótum á þurru, þá hélt hann ekki
strax af stað. örlitla stund vildi
hann biða þess, hvort skörin
væri fullkomlega örugg, og ef
svo reyndist, þá var þrautin
unnin, hann greikkaði sporið, og
leiðin var greið þeim, sem á eft-
ir vildu koma”.
Það er engin furða að höfund-
ur segir:
„Mér finnst sem vötn þessi
hafi spunnið einn meginþátt
lifsreynslu minnar i uppvextin-
um, og ég held, að hefði minn-
ingum um þá reynslu ekki verið
til að dreifa þá hefði ég aldrei
farið að gera bók um
uppvaxtarár min á bemsku-
slóðum”.
En þö að þessi kafli skipi öðru
fremur autt rúm i bökmenntum
okkarfer þvi fjarri aðástæða sé
til að biðjast afsökunar á bók-
inni að öðru leyti.
Einn sá þáttur isienzkrar
þjóðmenningar,eins og hún var,
sem kemur mjög vel fram I
þessari minningabók er hvernig
skyldustörfin veittu þroska og
fullnægingu. Höfundur segir
t.d.:
„Úr timans miklu fjarlægð lit
ég nú á það sem mikil timamót i
lifi minu, þegar Kristján bróðir
minn flutti frá Einholti vorið
1909 og ég var tekinn gildur sem
aðalstoð pabba á sviði aðdrátta
og annarra útistarfa og stað-
gengill hans, þegar hann þurfti
að bregða ser frá. Þá var ég á
17. ári. Afstaða min til starfsins
var önnur. Lifíð varð ábyrgðar-
fyllra og veitti dýpri
fullnægingu. Það var ánægju-
legtað finna við ýmis tækifæri,
að manni var treyst til að leysa
æ þyngri vanda og verða þess
aldrei var, að maður brygðist
þvi trausti”.
að Bjarni trúir Stjána fyrir þvi,
að hann sé yfrið ástfanginn I
Margréti systur hans, en þá var
hún 17 ára að aldri. Kristján var
auðvitað þrunginn af skilningi
og samúð með fyrirbærinu þar
sem hann stóð mitti sams konar
viðfángsefni, og hvatti kunn-
ingja sinn til dáða.
Fer svo að lokum að Bjarni
hleypir I sig kjarki og drlfur sig
inn ieldhús, þegar hann veit af
Grétu þar einni við elda-
mennsku, og opinberar þar hug
sinn, en orðbrögð við það tæki-
færi hef ég enga hugmynd um.
Gréta stóð við hlóðirnar, þegar
þetta bar að, og var að skara i
eldinn undir pottinum. Henni
mun haf komið þessi atlaga
mjög á óvart og skörungurinn
nam staðar, þar sem hann var
kominn. Einhvern veginn hefur
það gerzt sannfæring min, aö
hugur Grétu hafi litt staðið til
giftingar um þessar mundir.
Frá þvi fyrir fermingaraldur
hafði hún verið ötull leikfélagi
karlkynsins i jafnaldrahópi, hUn
var sterkbyggður og þreklegur
unglingur, var tekin með i ál-
ferðir innan fermingar og þótti
þar bráðlega karlmanns igildi.
Hún var ódeig við að taka upp
háttu, sem henni þóttu til hag-
ræðis, hvað sem viðurkenndum
venjum leið. Hún klæddi sig
karlmannsbuxum I álferðir, en.
á þeim árum þótti það ekki
beinlínis kvenlegt. En það fór
brátt mikið orð af henni sem
vinnufélaga, dugmiklum og
gáskafullum. Henni nægði ekki
að bjóða hvaða karlmanni sem
var Ut i kappróður, hún var lika
til I að bjóða þeim I yfiraustur I
flæðarmálinu. Þá kom það einn-
ig fyrir, ef kuldi var í veðri og
kaldsamt þóttiá Melatanganum
i bið eftir innfallinu, að hún bauð
einhverjum samverka-
mannanna út í eina bröndótta,
og valtá ýmsu, hver undir varð.
Og svo stendur þessi stelpu-
þunga straumsins, hvar hættu-
minnst sé að stinga þessum
sama fæti niður. Ef þú skyldin
sitja á þessum hesti, þá skaltiT
umfram allt forðast að láta
hann verða þess áskynja, að þér
sé óróleiki i brjósti. Við þessar
aðstæður má ekki valda óþarfa
stréssi þeim, sem hafa tekið á
sig ábyrgð þess, að ekkert fari
úrskeiðis, þvi aö hér gæti verið
teflt um lifið eða dauðann”.
Þetta er ekki of mælt og svo
oft getur sr. Gunnar þess I
minningabók þessari aö meryi
hafi drukknað I vötnum að það
er full sönnun þess að menn
lögðu sig oft i hættu. En ósköp
var það nú gaman að honum
enúst aldur og vit til aö skrifa
þen.ian þátt um vatnahestana.
Lænurnar og vöðini önundar-
firði eru ekki sambærileg við
jökulfljótin skaftfellsku, en
þeim er það þó að þakka, að ég
skil betur en ella hve athyglin
þjálfast og skerpist þegar verð-
ur að nota hana. Svo sljóvgast
þetta allt þegar komið er á
þurran og öruggan veg. Vatna-
mennirnir i Skaftafellssýslu sáu
margt á straumlaginu. Það
æfðist þegar lifið lá við að finna
færa leið, — þó að hún reyndist
ekki alltaf fær.
Ég get ekki stillt mig um að
taka hér upp örlitla tilvitnun
enn:
„Greinar hinna frjálsu iþrótta
vatnahestanna og vatna-
mannanna skaftfellsku voru
ekki svo fáar. Eins vil ég minn-
ast sem minnisstæðrar hesta-
iþróttar. Það var að brjóta is.
Þótt vatnavextir yllu ekki um-
talsverðum farartálma, þá
komu stundum til sögunnar
hvimleiðir umferðaerfiðleikar,
þegar vötn var aö leggja eða
leysa, vöð þakini's, sem enn var
ekki heldur eða var að leysast
upp. tsalögnin hófst við bakk-
ellimörk
svo venjulega veikastur, en
jafnframt dýpst vatnið undir.
Hestum var mjög mislagið að
brjóta sér leið yfir vötn lögð Isi,
sem ekki var heldur. Sumir
viðhöfðu hinn æðislegasta
flumbruhátt, gösluðust út á Is-
inn greiðum sporum, þar til
undan brast, streittust við að
halda sér lengst uppi, þar til
þeir gegn vilja sinum misstu
einn fótniðurum Isinn, fengu þá
snertaf tryllingskasti, hentu sér
áfram og brutust um á milli
spanga, sem eftirstóðu, og voru
allmiklar hættur bundnar þessu
háttalagi. —
Gamli-Skjóni var mér skýrt
dæmi Iþróttahests i þessari
grein.Hann gekk að
viðfangsefninu með mikilli
gætni, ábyrgðartilfinningu og
kunnáttu. Þegar hann fann að
isinn var tekinn að veikjast, þá
nam hann staðar og beið þess,
hvort hann vildi ekki bresta, og
stóð þess albúinn að mæta þvi.
Ef þess sáust engin merki, þá
færði Skjóni sig áfram svo sem
eina lengd sina, en nam þá stað-
ará ný.og svoáfram, þar til að
þvi kom, að isinn brast og Skjóni
stóð sallarólegur i vökinni. Eftir
nokkurra sekUndna bið hélt
hann för sinni áfram og þá á
þann hátt, að hann reisti sig upp
á afturfæturna svo sem með
þurfti til að koma framfótunum
upp á ísskörina, hallaði sér
siðan fram á hana með vaxandi
þunga, þar til hún lét undan og
brast.Þannig var fram haldið,
unz þar kom, að skörin þybb-
aðist við að láta undan. En þött
Skjóni væri allur kominn upp á
skörina og stæði sinum fjórum
Hér er komið að traustum
hryningarsteini Islenzkrar
sveitamenningar. Og þó að
þessi tilvitnun eigi við 16 ára
ungling, voru það alls ekki
fyrstu trúnaðarstörfin. Gæfa
þessa uppeldis liggur I þvi, hve
fljótt börnin eru ábyrgir þátt-
takendur i lifsstarfinu. Sumir
virðast halda að það sé ekkert
uppeldi og allt verði að miða við
veitt og meðtekið „kennslu-
magn”. Það er eins og þeir viti
ekkert um „kennslumagn” i
skóla lifsins.
Hér hefur verið minnst á það,
sem alþjóð veit, að sr. Gunnar
Benediktsson er ágætlega rit-
fær maður. Prófarkalestur
hefði mátt vera aðeins vandaðri
svo sem oft vill verða. Það er
t.d.slæmtaðmaðurfæddur 1892
er sagður 16 ára haustið 1910
eins og á sér stað á bls. 126. En
aðeins á einum stað kann ég
ekki við málfarið. Það er þar
sem segir: „En mig minnir
fastlega, að það ekki vera
spenvolga mjólkin úr kúnum,
sem fengum, heldur væri hún
flóuð”. I minni sveit hygg ég að
hefði verið sagt: „að það væri
ekki”.
Enn langar mig til að taka
upp li'tinn sögukafla þar sem sr.
Gunnar er að ræða um ráðahag
systkina sinna:
„Bjarni var á likum aldri og
elztu systkini min, og þeir voru
beztu kunningjar Kristján og
hann. — Þegar llða tekur að
vordögum 1903, þá er trúnaður
þeirra i millikominn á það stig,
glanni allt i einu frammi fyrir
þeim ósköpum, að löguleg-
heitamaður stendur frammi
fyrirhenni Ibiðilsbuxunum. Hér
varð ekki komið við neinum
þeim gllmubrögðum eða öðrum
atlotum, sem hún hafði tamið
sér i viðskiptum við karlkyniö.
Mér þætti það hreint ekkert
ósennilegt, að henni hafi aldrei
dottið neittsvona lagað i hug, þó
að auðvitað hafi hún litið á það
sem sjálfsagt mál, að einhvern
tima giftist hún og færi að eiga
börn, eins og lög lifsins gerðu
ráð fyrir. Og aldrei þessu vant
verður Grétu systur minni orð-
fall. Hún starir I eldstóna og vis
ar biðlinum að leita eftir áliti
foreldra hennar. Engar sögur
fóru af þvi, hvort þessum fátæk-
legu umræðum við eldstóna
lauk með kossi, en ég leyfi mér
að efast stórlega um, að svo hafi
verið, þvi að enn voru þau ekki
trúlofuð”.
Það munu nú vera fullar 30
bækur sem sr. Gunnar hefur
skrifað. Þær eru margs konar
að efni og gerð. Sumar eru um
pólitfsk deilumál og slikar bæk-
ur verða oft fljótt úreltar. Þær
eru þáttur i baráttu liðandi
stundar og fjara uppi þegar
straumur timans fellur á nýjar
brautir.
Það er vandi að sjá fram i
timann og allar spár skyldu
gerðar af varúð. En trúað gæti
ég að þessi siðasta bók Gunnars
Benediktssonar ætti sér lengra
lif fyrir höndum en margt ann-
arra rita hans. Persónulega
finnst mér hún auk annars, hafa
sér til ágætis hugljúfan þokka,
sem er I senn hressandi og
svalandi.
H. Kr.