Fréttablaðið - 24.03.2007, Blaðsíða 18

greinar@frettabladid.is
F
yrirtækið Faxaflóahafnir hefur sent frá sér tilboð um
að sjá um einhverja stærstu framkvæmd við umferðar-
brautarmannvirki sem um getur og kennd er við Sund-
in blá. Það sem meira er: Hafnafyrirtækið býðst til að
afla þess fjár sem til þarf. Það er ekki mælt í sparibauk-
um. Áætlaður kostnaður er hálfur þriðji tugur milljarða króna.
Ríkisstjórnin tekur þessum boðskap fagnandi. Það gerir
stjórnarandstaðan einnig. Bankarnir vilja aukheldur vera með.
Almennt ætti það að vera tilefni gleðistundar þegar slíkur pólit-
ískur samhljómur berst kjósendum til eyrna. Að öllu jöfnu ætti
sú andans eining að vera vísbending um eða jafnvel sönnun fyrir
að þar með væri málum vel ráðið, mælt á viðurkennda kvarða
skynsemi og fyrirhyggju.
Hvað sem líður ályktunum af þessu tagi er ástæða til að
skyggnast aðeins undir sykurhúð málsins. Það fyrsta sem vekur
athygli er þetta: Alþingi samþykkti vegaáætlun þegar klukkan
var gengin tíu mínútur í miðnætti síðasta laugardag. Þar var
ákveðið að verja átta milljörðum króna til Sundabrautar á árun-
um 2008 til 2010, eða sem nemur innan við þriðjungi af heildar-
kostnaði framkvæmdarinnar.
Þetta þýðir að fyrir viku var það mat fjárveitingavaldsins að
framkvæmdin öll rúmaðist ekki innan þeirra marka sem ríkis-
umsvifin verða að lúta á næstu árum. Jafnframt sá Alþingi sér
ekki fært að samþykkja vegaáætlun til lengri tíma. Svo gerist
það á einni nóttu án útskýringa að nei í gær merkir já í dag.
Bankarnir hafa verið helstu gagnrýnendur á fjármálastefnu
ríkissjóðs. Þeir hafa ítrekað fært fram rök fyrir því að opinberir
aðilar færðust of mikið í fang miðað við efni. Með því ynni rík-
isvaldið gegn viðleitni Seðlabankans til að viðhalda stöðugleika.
Ámæli bankanna hefur ekki síst beinst að framkvæmdum í sam-
göngumálum. Það sem þeir töldu vítavert fyrir viku er þeim nú
keppikefli.
Hvað hefur breyst á þessum fáum dögum? Fékk þjóðarbúið
happdrættisvinning? Eða reiknuðu menn vitlaust? Hvorugt. Það
eina sem hefur gerst er að séðir menn komu auga á stóru hjáleið-
ina utan við bókhald ríkissjóðs. Með því að fela framkvæmd sem
þessa í hendur opinberu fyrirtæki á vegum sveitarfélaga eða eftir
atvikum einkaaðila skrifast lántakan ekki á ríkissjóð þó að skatt-
borgurunum sé ætlað að borga brúsann þegar upp verður staðið.
Að þessari uppgötvun gerðri telur sameinað fjárveitinga-
valdið, ríkisstjórnin og stjórnarandstaðan, að það sem í síðustu
viku var þensluskapandi ríkisframkvæmd sé það einfaldlega
ekki lengur. Bankastjórunum sem fyrir viku var vandlæting-
arorða vant vegna þensluverkefna ríkisins sjá nú möguleika á
vaxtamunartekjum. Þá hverfur þenslueðli verkefnisins eins og
dögg fyrir sólu.
Sundabrautin er vafalaust arðsöm framkvæmd og til augljósra
hagsbóta fallin þó að brýnt ákall um úrlausn megi að einhverju
leyti rekja til almennrar umferðartaugaveiklunar. En mergur
málsins er sá að bókhaldshjáleiðin breytir engu um efnahagsleg
áhrif framkvæmdarinnar. Umræðan um hana dregur hins vegar úr
trausti, hvort heldur litið er til fjárveitingavaldsins eða bankanna.
Stóra bókhalds-
hjáleiðin
Stjórnmál eru eitt af þeim svið-um mannlífsins þar sem ný-
yrðasmíð býr við góð skilyrði.
Stjórnmálamenn eru nefnilega
sífellt að leita að nýjum merki-
miðum á stefnumál sem annars
kynnu að virðast frekar þreytt.
Nýyrði ársins 2006 var án efa
„athafnastjórnmál“ sem leiðtogar
Framsóknarflokks og Sjálfstæð-
isflokks í Reykjavík bjuggu til
yfir stefnu nýs meirihluta í borg-
inni. Nú þegar nokkur reynsla er
komin á störf meirihlutans þá er
ljóst að hugtakið athafnastjórn-
mál er annað nafn á kyrrstöðu.
Hinn nýi meirihluti í Reykja-
vík vill að Reykjavík verði áfram
eins og bandarískar bílaborg-
ir í stað þess að taka meira mið
af því hvernig samgöngumálum
er háttað í Evrópu. Helsta afrek
þeirra þar eru ein gatnamót sem
munu kosta íslenska skattborg-
ara jafn mikið og allar samgöngu-
bætur á Norðausturlandi gera á
sama tíma. Munurinn er bara sá
að á Norðausturlandi býr fólk við
ónýta vegi sem eru lokaðir oft á
ári, en við Miklubrautina var ekki
hægt að stunda hraðakstur örfáa
klukkutíma á dag. Það ætti því að
blasa við hvort er brýnna – nema
að menn séu athafnastjórnmála-
menn með ríka þörf fyrir fram-
kvæmdir því að þar gildir að dýr-
ara sé betra.
Athafnastjórnmálamennirnir
hafa gert það að sérstakri dyggð
að hugsa ekki – heldur fram-
kvæma. Og þegar ekki þarf að
velta hlutunum fyrir sér er aldrei
litið á nýja valkosti; aldrei hugs-
að út fyrir rammann. Athafna-
stjórnmálamenn gera því aldrei
neitt nýtt – en þeir eru dugleg-
ir við að framkvæma gamalkunn
stefnumál. Þegar svifryksmeng-
unin í Reykjavík rýkur svo upp úr
öllu valdi eiga athafnamennirnir
engin svör því að vandamálið er
nýtt og býður ekki upp á lausnir
gærdagsins.
Stuðningur íslenskra ráða-
manna við innrásina í Írak var
vissulega forkastanlegur og er
nú fordæmdur af flestöllum –
meira að segja fólkinu sem kaus
sömu menn til valda í kjölfar-
ið. En hvers vegna áttu mistök-
in sér stað? Var orsökin ekki sú
að þeir Davíð og Halldór voru at-
hafnamenn en ekki menn íhug-
unar? Þeir þurftu ekkert að
velta því fyrir sér hvort innrás-
in væri röng eða hverjar afleið-
ingar hennar yrðu. Þeir vissu
sem var að Íslendingar væru í liði
með Bandaríkjunum og að sann-
ir athafnamenn væru fljótráðir í
stuðningi við foringjann. Mánuð-
um saman orguðu athafnamenn-
irnir svo framan í stríðsandstæð-
inga „hvað viljið þið gera?“ – líkt
og þeir gerðu áður út af Júgó-
slavíu og Afganistan. Þannig eru
stjórnmál athafnanna – hugsun og
vangaveltur um ólíka valkosti eru
það sem fer mest í taugarnar á at-
hafnamönnunum.
Orðræða um utanríkismál nú á
kosningavetri ber með sér að at-
hafnastjórnmálamenn stjórna
flestum flokkum. Þetta voru
menn sem voru vissir í sinni sök
með her í Keflavík og Banda-
ríkjaforseta sem alvitran forráða-
mann. Nú þegar herinn er far-
inn og Bandaríkjaforseti með allt
á hælunum þá einkennast við-
brögð þessara flokka af þögn.
Við búum í veröld nýrra vanda-
mála sem kalla á nýjar lausnir –
sem athafnastjórnmálamenn gær-
dagsins ráða ekki einu sinni við
að hugsa um. Það var þessi hugs-
un sem olli því að brottför hers-
ins frá Keflavík kom þeim í opna
skjöldu og það er hún sem kemur
núna í veg fyrir að þessir flokkar
geti rætt um utanríkismál. Varla
er hægt að finna skýrara dæmi
um það hvernig athafnastjórn-
málin snúast í raun um kyrrstöðu.
Og svo má lengi ræða um Kára-
hnjúkavirkjun. Það þurfti ekk-
ert að bíða eftir rammaáætlun
í umhverfismálum áður en ráð-
ist var í þetta stórvirki – ramma-
áætluninni þar sem virkjunin var
í neðsta sæti sem góður valkost-
ur. Sannir athafnastjórnmála-
menn bíða ekki eftir rammaáætl-
unum því að þær snúast um upp-
lýsta ákvarðanatöku og allgóðan
skammt af íhygli. Ekki að fram-
kvæma fyrst og hugsa svo. Kjós-
endur fengu svo aldrei mögu-
leika á að taka upplýsta afstöðu
til stærstu ríkisframkvæmdar Ís-
landssögunnar því að grundvall-
arstaðreyndir, t.d. um orkuverð,
voru aldrei lagðar á borðið. Stað-
reyndir kalla nefnilega á umræðu
og jafnvel gagnrýni og allt slíkt
tefur fyrir athafnastjórnmálum.
Athafnastjórnmálamennirn-
ir hafa fengið að ráðskast með
málefni Íslendinga lengi. En nú
ættum við kannski að velta því
fyrir hvort stundum hefði ekki
verið betra að hugsa áður en ráð-
ist var í að framkvæma hlutina.
Hvort ekki eigi að endurvekja
gamalt slagorð um „umræðu-
stjórnmál“ og gefa því eitthvert
annað innihald en pólitískan vind-
hanasnúning. Við getum valið
okkur framtíð en við gerum það
einungis með því að hugsa málin
fyrst og ræða hlutina áður en
stefnan er mótuð – í stað þess að
æða blindandi inn í öngstræti at-
hafnastjórnmálanna.
Athafnastjórnmál
Staðreyndir kalla nefnilega á
umræðu og jafnvel gagnrýni
og allt slíkt tefur fyrir athafna-
stjórnmálum.
Ötulasti talsmaður ójafnaðar í samfé-lagi okkar, Hannes Gissurarson, held-
ur áfram uppteknum hætti í Fréttablað-
inu í gær og ver aukinn ójöfnuð í samfé-
laginu með þeirri röksemd einni að tekjur
allra hafi aukist. Um tekjuaukninguna er
ekki deilt heldur hitt að skatta- og bóta-
kerfi ríkisstjórnarinnar hefur aukið ójöfn-
uð. Kemur þar tvennt til; skattleysismörk
fylgja ekki launa- eða verðlagsþróun og barnabæt-
ur, sem skipta láglaunafólk mestu, voru skertar um
rúma 10 milljarða 1995-2005, þó aðeins hafi verið
gefið í nú rétt fyrir kosningar.
Ójöfnuður snýst ekki bara um réttlæti, heldur
hlýst mikill samfélagslegur og persónulegur kostn-
aður af ójöfnuði. Í öllum rannsóknum á ójöfnuði
er gengið út frá að hann sé afstæður. Fólk ber sig
saman við fólk í samfélagi sínu, ekki öðrum. Þannig
bera fátæk börn á Íslandi sig saman við skólafélag-
ana, en ekki börn í Afríku eða börn fyrir 12 árum.
Þetta kom glöggt fram í nýrri rannsókn á bágri
líðan fátækra barna á Íslandi.
Rannsóknir sýna að ójöfnuður hefur ótal
neikvæð samfélagsleg áhrif: Bág fjárhags-
staða foreldra hefur áhrif á heilsufar og
skólagöngu barna þeirra. Ójöfnuður dreg-
ur úr félagslegum hreyfanleika og mann-
auður nýtist verr. Samfélög jöfnuðar eru
m.a. af þeim ástæðum hagfelldari en þau
sem einkennast af ójöfnuði. Ójöfnuður
eykur afbrot og refsigleði samkvæmt er-
lendum rannsóknum. Þær hafa ekki verið
gerðar hér, en ný rannsókn á íslenskum
börnum sýnir að þau sem fátækari eru
telja sig síður bundin af reglum samfélags-
ins og hafa neikvæðari afstöðu til þess. Ójöfnuður
dregur úr lífshamingju fólks því það ber sig saman
við meðborgara sína.
Það er því alveg sama hversu oft Hannes og skoð-
anabræður hans hamra á hagvexti liðinna ára, þeir
komast ekki undan því að ójöfnuður hefur aukist
fyrir tilverknað stjórnvalda. Hann hefur mikil sam-
félagsleg áhrif til lengri tíma. Sjálf er ég þess full-
viss að þetta er ekki í samræmi við vilja þorra Ís-
lendinga.
Höfundur er frambjóðandi Samfylkingarinnar í
Reykjavík.
Allir tapa á ójöfnuði