Fréttablaðið - 21.12.2007, Blaðsíða 88

21. desember 2007 FÖSTUDAGUR
„Mikið vantar af heimildum og
greinilegt að miklu hefur verið
fleygt af alls kyns gögnum, dagbók-
um, innskriftarbókum, hjúkrunar-
skýrslum og fleiru. Margar sjúkra-
skrár eru horfnar og finnast hvergi
í skjalasögnum spítalans.“ Svo segir
í inngangi Óttars Guðmundssonar
læknis að riti hans um Kleppspítal-
ann í hundrað ár sem Landspítalinn
hefur efnt til og JPV gefur út. Það
ástand sem hann lýsir sýnir algenga
vanrækslu opinberra yfirvalda um
skjalavörslu og skrifast hún á yfir-
lækna á Kleppi, landlæknisembætt-
ið og ráðuneytin. Sinnuleysi þessara
aðila er aðeins til marks um þá van-
rækslu sem ríkt hefur í þessi hundr-
að ár um þá einstaklinga sem veikir
voru á geði í íslensku samfélagi. Það
er smánarleg saga og víða ljót. Ekki
þannig að ill meðferð hafi lengst af
ríkt á Kleppspítala, þar hafa menn á
öllum tímum reynt að gera sitt besta
til að sinna hinum sjúku, hin slæma
aðstaða sem fólki var þar búin var
fyrst og fremst á ábyrgð stjórn-
málamanna og ráðuneytisfólks sem
komst upp með það í skjóli vanþekk-
ingar og áhugaleysis almennings að
skammta spítalanum alla tíð of litla
fjármuni svo allt var þar naumt,
einkum húsnæðið. Þegar við
snemma á okkar öld býsnumst yfir
krónum sem geðveikir voru látnir
dúsa í liggjandi í eigin saur fyrir
upphaf 20. aldar væri okkur hollt að
líta á aðstæður um 1950.
Óttar tekur þann kost að rekja
þróun geðheilbrigðismála ár eftir
ár. Hann víkur lítillega að fornum
ritum, tæpir á skilningi í fornum
ritum, staldrar ekkert við skilgrein-
ingar endurreisnarmanna en þess
meira við hin fordjörfuðu áhrif
kirkjunnar um andsetta menn. Fá
dæmi rekur hann um aðbúnað á síð-
ari öldum, sem nokkrar lýsingar eru
þó til um: átakanleg er lýsing
Jóhanns Sigurjónssonar á flutningi
geðveikrar konu á kviktrjám undir
lok 19. aldar. Líkast til hafa honum
verið settar þær skorður af rit-
nefnd. Óttar hefur áður lagst í slíkar
rannsóknir, bæði á hlut áfengissýk-
innar og kynlífsins í íslenskri sam-
félagsgerð á fyrri tíð. Hann er prýði-
lega ritfær, fellur sjaldan dóma um
framferði íslenskra ráðamanna eða
mat á stefnu: þó skín víða í gegn
samúð hans, t.d. virðing fyrir Helga
Tómassyni fyrir staðfestu gegn beit-
ingu raflosts og loatómíu.
Í gegnum allt ritið er þó skýr
vanmáttur íslensk samfélags til að
takast á við geðsjúkdóma. Fróðlegt
hefði verið að fá meira að vita um
sögu geðheilbrigðismála í Dan-
mörku: hver voru tengsl embættis-
manna við dönsk sjúkrahús? Voru
fleiri dæmi um sárasótt á hæsta
stigi en dæmi Brynjólfs Péturs-
sonar, hvert var samband íslenskra
lækna við Vordingborg-hælið og
Klampenborg? Þær misvísandi
tölur sem taka loks að birtast um
fjölda geðsjúkra og geðfatlaðra
um miðja nítjándu öld og allt til
loka aldarinnar eru sláandi. Voru
geðveilur ásættanlegur þáttur af
bændasamfélagi en ekki í þéttbýli?
Margs konar heimildir um hams-
leysi á fyrri tíð benda til að svo
hafi verið. Hvað var hlutur áfengis-
sýki stór þáttur í starfsemi Klepps?
Hvenær tók AA að hafa áhrif í
þessum geira? Hvað réði því að
geðsjúkrahúsið tók við ölkunum?
Var það stefna annarra sjúkrahúsa
að neita áfengissjúklingum inn-
göngu.
Um þessar mundir er kastljósi
víða beint að kynferðislegri mis-
beitingu vistfólks og harðræði sem
vistmenn hafa víða mátt þola af
hálfu starfsfólks. Eitt dæmi rekur
Óttar frá Kleppi 1929 þar sem
starfsmaður var dæmdur, en sýkn-
aður af ákæru um ofbeldi gegn
sjúklingum sem virðist hafa verið
landlægt lengi á Kleppi eftir að
Helgi Tómasson lét brenna þar
spennitreyjum, vöttum og beltum
á fjórða áratugnum. Raunar dvel-
ur Óttar fullmikið við þátt Helga,
einkum vegna deilna hans við
Jónas Jónsson frá Hriflu. Stóru
bombumálið var pólitík, valdatafl
milli ráðherravalds og stéttar-
félags. Á sama hátt er aðkoma
Helga að greiningu afbrotamanna
vannýtt efnislind, lesanda gagnast
lítið að vita að þær greinargerðir
þyki Óttari áhugaverð lesning, séu
þær það viljum við sjá dæmi þess
svart á hvítu. Eins má vitna beint í
skrif Guðbergs Bergssonar í stað
þess að lýsa því að hann dragi heil-
brigðisstarfsfólk sundur og saman
í háði.
Eftir seinna stríð tók að rofa til í
því svartnætti sem lengi hafði ríkt
í meðferð geðsjúkra: ný lyf, mennt-
að fólk, ný viðhorf komu til sög-
unnar en áfram hélt Kleppur að
vera í spennitreyju fjármálavalds-
ins. Sjúkrahúsið var enn vanbúið,
ný og ný húsnæði voru tekin sem
viðbót hér og þar, Þarflaust er að
ræða óhagræði af dreifðum húsa-
kosti. Geðveikir máttu enn vera í
myrkri kró í samfélaginu.
Óttar dregur enga dul á að ráðn-
ing Tómasar Helgasonar og Maríu
Finnsdóttur hafi valdið nokkrum
kaflaskilum á Kleppi. Síðustu
fjórir áratugir eru reyndar með
nokkuð öðru sniði í frásögninni:
frægu nöfnin koma til og nafnleys-
ingjarnir fá minna rúm. Jökull,
Megas og Einar Már eru góðra
gjalda verðir en frægðin stendur
sjaldnast fyrir upplýsingu um
almennan hag. Sannast sagna þá
stígur geðveikin inn í bókmennt-
irnar með auknum krafti þegar við
útgáfu Truntusólar og leitaði hratt
út í Textann, bæði í skáldsögum,
ljóðum og blaðamennsku. Fordóm-
arnir voru enn við sitt heygarðs-
horn og eru á vissan hátt enn.
Brotnir einstaklingar njóta samúð-
ar en skilningur á vanda geðveilu
er lítill í samfélagi okkar. Umfjöll-
un í afþreyingu er reyndar með
slíkum ósköpum að jaðrar við
hreina illmennsku.
Það eru ekki miklar líkur á að
lagt verði í rit sem þetta um langt
skeið: það er því bágt til þess að
vita að ekki hefur útgefandi treyst
sér til að standa almennilega að
myndsöfnun: myndir af læknum
og hjúkrunarfólki eru víða sóttar í
gamlar rastaðar myndir í bókum
og blöðum. Skýringartextum er
verulega áfátt og sjúklingar á
myndum halda áfram að vera
huldubörn. Bók Óttars er samt
virðingarverð tilraun til að varpa
ljósi á þann smánarblett íslensks
samfélags sem Kleppur geymdi
lengst. Enda mun hún um ein-
hverja tíð verða eina fáanlega
heimildin sem aðgengileg er um
staðinn og þá sem þangað hröktust
undan krankleika sem þeir réðu
ekki við og mun fylgja okkur áfram
um ókomna tíð. Páll Baldvin Baldvinsson
Geðveikin í heila öld
BÓKMENNTIR Sjúkrahúsið í Kleppsvíkinni hefur sinnt þeim sem bognuðu í gangi
lífsins í heila öld og rekur Óttar Guðmundsson læknir þá sögu í nýrri bók sem JPV
gefur út.
BÓKMENNTIR
Kleppur í 100 ár
Óttar Guðmundsson
★★★
Mikilvæg og smánarleg saga sem ekki
má gleymast.
Gefumgóðar stundir
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
Gjafakort í Þjóðleikhúsið er frábær
jólagjöf fyrir alla fjölskylduna!
Sími 551 1200 www.leikhusid.is
Gjafakort fyrir tvo á
Skilaboðaskjóðuna og
geisladiskur á kr. 5.500
Jólatilboð