Tíminn - 31.12.1982, Blaðsíða 20

20
FÖSTUDAGUR 31. DESEMBER 1982
FÖSTUDAGUR 31. DESEMBER 1982
21
Steingrímur Hermannsson, formadur Framsóknarflokksins:
Um áramótin
„Lát glauminn þagna, gefðu hljóð,
heyr gamla árið tala. “
■ Svo kvað Stefán G. Stefánsson um
áramót fyrir réttri öld.
Áður en ég settist niður til þess að skrifa
þessa áramótagrein hugleiddi ég það
nokkuð, hvort ástæða væri til að rekja enn
einu sinni þróun efnahags- og atvinnumála
á liðnu ári, svo oft, sem um það hefur
verið fjallað.
Ég blaðaði mér til fróðleiks í gömlum
áramótagreinum. Komst ég að raun um
að í flestum tilfellum, ef ekki öllum virðist
hafa verið haft í huga heilræðið „að fortíð
skal hyggja, þá framtíð skal byggja“.
Okkur er og vafalaust hollt um þessi
áramót ekki síður en önnur og e.t.v.
fremur nú en oftast fyrr að „láta glauminn
þagna, gefa hljóð og heyra gamla árið
tala“.
Efnahagsmálin
í hinum gömlu áramótagreinum sá ég
mér til nokkurrar undrunar að allt frá
stríðsárunum, í meira en 40 ár, virðist
dýrtíðin hafa verið forystumönnum helsta
áhyggjuefnið. Verðbólguna höfum við þó
þolað öll þessi ár og reyndar meira en
það, því lífskjörin hafa jafnt og þétt farið
batnandi. Er nokkur furða þótt ýmsir
skelli við skollaeyrum og finnist fátt um,
þegar á verðbólguna er minnst. Öll þessi
ár hafa jafnframt einkennst af þeirri
viðleitni ríkisstjórna að forða þjóðinni
undan atvinnuleysi og öðrum skakkaföll-
um dýrtíðarinnar um leið og menn hafa
keppst við að auka framleiðsluna og
hagvöxtinn.
Én það er mikill munur á dýrtíð fyrri
ára og nú. Áður var verðbólgan mæld í
einstafa tölu, nú í tugum. Það er einnig
mikill munur á því að búa við verðbólgu
við vaxandi framleiðslu og hagvöxt eða
við samdrátt þjóðartekna eins og nú er.
Til þess að vernda kaupmátt launa og
forða verkföllum fundu menn sig jafn-
framt knúða til þess, að vísitölubinda laun
og smám saman flesta þætti efnahagslífs-
ins. Þannig var verðbólguskrúfunni
hrundið af stað.
Þótt furðu vel hafi tekist að halda fullri
atvinnu og bæta lífskjörin þrátt fyrir
verðbólgu, hygg ég að tími sé kominn til
þess að staldra við og láta glauminn
þagna. Við langvarandi 60 af hundraði
verðbólgu efast ég mjög um, að nokkurri
ríkisstjórn muni takast að koma í veg fyrir
hin alvarlegustu böl verðbólgunnar,
stöðvun atvinnuvega, atvinnuleysi og
erlenda skuldasöfnun.
Þessi ríkisstjórn setti sér að koma
verðbólgunni í ár í svipað horf og er í
okkar viðskiptalöndum. Pað hefur mis-
tekist. Það verður að viðurkenna. Hins
vegar er það mikil þröngsýni að viður-
kenna ekki, að þar hefur valdið miklu
ýmis óviðráðanleg þróun. Kreppan í
viðskiptalöndum okkar veldur miklum
erfiðleikum t.d. íslenskum iðnaði. Sextán
af hundraði samdráttur í verðmæti sjá-
varafurða er þó tvímælalaust veigamesti
þátturinn í okkar erfiðleikum. íslenska
þjóðin lifir af sjávarútvegi umfram allt
annað.
í raun og veru er enginn munur á
þjóðarbúinu og sérhverju heimili. Sam-
dráttur tekna leiðir í báðum tilfellum til
þrengri fjárhags nema bættur sé um tíma
með lántöku. Það hefur þjóðarbúið
reyndar gert undanfarin misseri og svo
mjög að lengra verður ekki gengið á þeirri
braut.
Því má heldur ekki gleyma, að ríkis-
stjórnin setti sér jafnframt það markmið
að halda fullri atvinnu. Vafalaust er
atvinnuleysi fljótvirkasta leiðin til þess að
draga úr viðskiptahalla og verðbólgu.
Atvinnuleysi er jafnframt í raun og veru
rökrétt afleiðing samdráttarins í sjávarafla
og kreppunnar í iðnaði, ef ekki er gegn
slíku spornað.
Ríkisstjórnin kaus að forða atvinnu-
leysi. í þeirri von að breið samstaða megi
nást með launþegum, sjómönnum, bænd-
um og atvinnurekendum um raunhæfar
og markvissar aðgerðir til þess að draga
jafnt og þétt úr verðbólgu. Én sannfærður
er ég um það, að ekki verður við slikt
ráðið til lengdar, ef ekki dregur fljótlega
úr verðbólgu.
Hvað er
framundan
„Við nœsta morguns náðarskin,
er nýja árið gleður"
segir Stefán G. Stefánsson í sama ára-
mótakvæði.
Við skulum vona að nýja árið verði
farsælt. Stundum virðist mér þó ekki
ástæða til bjartsýni. Það er til dæmis
undarlegt að sjá því haldið fram að engin
kjaraskerðing þurfi að verða. Slík full-
yrðing er ekki á raunsæi byggð. í ár og
næsta ár munu þjóðartekjur dragast
saman um 9-10 af hundraði. í því felst
óhjákvæmileg kjaraskerðing, ekki síst,
þegar þess er gætt, að kaupmætti verður
ekki lengur haldið uppi með erlendri
lántöku. Spurningin er alls ekki hvort
kjaraskerðing verður, heldur hvernig úr
henni verður dregið með skynsamlegum
aðgerðum og henni dreift þannig, að sem
léttbærast verði fyrir þá, sem minnsta
kjaraskerðingu þola.
Ekki get ég heldur sagt, að það beri
vott um mikla skynsemi, að nú 1. janúar
hækka grunnlaun um 2 af hundraði. Hvar
á að taka það við minnkandi þjóðartekj-
ur? Auk þess sér vísitölukerfið um það,
að hækkunin verður mest hjá þeim, sem
hæst launin hafa. Og í slíkt kerfi virðist
haldið dauðahaldi.
Spurningin er ekki um kjaraskerðingu
heldur hvort stöðvun atvinnuvega og
atvinnuleysi verður forðað og markviss
skref tekin til þess að snúa þróuninni við
með aukinni framleiðslu og hagvexti.
Að því frágengnu að láta reka á
reiðanum, sem ekki verður mælt með,
virðist mér aðeins um tvo kosti að ræða.
Annars vegar er sú leið, sem íhalds-
stjórnir fara víða um heim og nefna mætti
kerfisbundinn samdrátt og atvinnuleysi.
Árangurinn sjáum við t.d. í Bretlandi.
Þar er verðbólga orðin tiltölulega lítil en
atvinnuleysi gífurlegt. Það samsvarar því,
að hér á landi væru 12-1300 atvinnuleys-
ingjar.
Hins vegar vil ég nefna skipulega
hjöðnun eða niðurtalningu verðbólgunn-
ar. Það sannaðist 1981 að sú leið er vel
fær. En það hefur einnig sannast, að til
þess að varanlegur árangur náist, er
nauðsynlegt, að skrefin verði fleiri en
núverandi ríkisstjórn hefur borið gæfu til
að stíga. Við það hættuástand, sem nú er,
verður ekki hjá því komist að lögbinda
slíkar aðgerðir til lengri tíma. Jafnframt
er, eins og nú er ástatt, óhjákvæmilegt að
breyta vísitölukerfinu þannig að verulega
dragi úr víxlverkun verðlags og launa. Ef
um það næst ekki samstaða, kann að
reynast nauðsynlegt að afnema með öllu
vísitölubindingu í okkar efnahagslífi, á
öllum sviðum. Það mun þó reynast
þungbært í 60 af hundraði verðbólgu.
Við skulum vona, að á nýju ári náist
breið samstaða um skynsamlegar aðgerðir
í efnahagsmálum, samstaða um hjöðnun
verðbólgu án atvinnuleysis.
Atvinnuvegirnir
í nútíma þjóðfélagi eru atvinnuvegirnir
grundvöllur góðra lífskjara. Þar er upp-
spretta þess auðs, sem byggt er á. Traustir
atvinnuvegir eru forsenda heilbrigðs efna-
hags.
Árum saman hefur atvinnuvegunum
þó verið skammtað úr hnefa. Frá þeim
hefur verið tekið eins mikið og frekast
hefur verið talið fært og veitt út í
lífskjarakapphlaup þjóðarinnar. Atvinnu-
vegirnir hafa verið reknir á útreiknuðu
meðaltalsnúlli. Þetta veldur svo erfið-
leikum þegar syrtir í álinn. Þá er ekkert
borð fyrir báru; þá er ekki um annað að
ræða en að greiða atvinnuvegunum úttekt-
ina til baka.
Þetta kemur glöggt í ljós nú í erfið-
leikum sjávarútvegsins. Þrátt fyrir næstum
áratuga vaxandi afla á útgerðin enga
varasjóði. Annars vegar hafa menn með
hliðsjón af auknum afla freistast til þess
að ákveða fiskverðshækkun minni en aðra
hækkun verðlags, enda hefur hækkun
fiskverðs bein áhrif á gengið og leiðir því
fljótt til vaxandi verðbólgu. Jafnframt
hafa ýmsir kostnaðarliðir útgerðarinnar
hækkað meira en almennt gerist, t.d. olía
og veiðarfæri. Árið 1973 var olíukostnað-
ur á togara að meðaltali um 11,5 af
hundraði aflaverðmætis, en er nú um 29
af hundraði.
Hins vegar hefur aflaverðmæti í ár
dregist saman um 16 af hundraði.
Sjálfsagt er að leita allra leiða til þess
að mæta aðsteðjandi vanda með aukinni
hagkvæmni í útgerð. Breytt fiskveiði-
stefna kemur til greina í því sambandi
enda stöðugt í athugun. Ýmsir virðast
telja aflakvóta á skip lausn alls vandans.
Við sumar veiðar er kvóti vafalaust til
bóta, t.d. við síldveiðar þar sem fjöldi
báta er allt of mikill og veiðitíminn verður
fyrir bragðið stuttur. Við botnfiskveiðar
gildir allt öðru máli. Kvótakerfum fylgir
margs konar óhagræði, sem vegur þyngra
en hagræðið. Að þeirri niðurstöðu hafa
nefndir hagsmunaaðila ætíð komist.
Einnig er við núverandi aðstæður
sjálfsagt að sporna gegn stækkun flotans
og skynsamlegt getur verið að leggja
einstaka óarðbæru skipi. Hins vegar þykir
mér það undarleg speki að leysa megi að
mestu vanda sjávarútvegsins með stór-
felldri fækkun skipa. Ekki er þess að
vænta, að afli ykist að sama skapi á þau
skip, sem eftir yrðu, og örugglega drægist
heildaraflinn og þjóðartekjur þar með
saman. Að mínu mati liggur vandinn að
þessu leyti fremur í of dýrum flota en of
stórum.
Þær raddir heyrast og, sem vilja leysa
vandann með því að skerða hlut sjó-
manna. Vera má að tekjur sjómanna séu
miklar á einstaka togara, sem vel aflar eða
tímabundið við ákveðnar veiðar. Yfir
heildina litið er það hins vegar mikill
misskilningur, að tekjur sjómanna séu
miklar. Þær hafa auk þess nú dregist
saman með minni afla. Samanburður við
menn í landi er erfiður, vinnutíminn og
vinnuskilyrðin önnur og vinnuálag mikið,
þegar vel aflast. Sjómannsstarfið á að vera
vel launað.
í þeirri von að aflinn aukist fljótlega að
nýju í samræmi við fyrri spár fiskifræðinga
og áratuga reynslu á íslenskum fiskimið-
um, er réttlætanlegt að leysa aðsteðjandi
vanda að hluta með tímabundnum ráð-
stöfunum. Að verulegu leyti er hins vegar
óhjákvæmilegt að leysa vanda útgerðar-
innar með auknum tekjum. Minnumst
þess jafnframt að við byggjum umfram
annað á sjávarútvegi. Þegar vel hefur
gengið, höfum við notið þess. Þegar ver
gengur hlýtur þjóðin öll að taka þátt í
lausn vandans.
Um aðra atvinnuvegi verð ég að þessu
sinni fáorður. Við núverandi aðstæður
eru þar að sjálfsögðu einnig erfiðleikar.
Við þeim verður að snúast.
Þetta hafa íslenskir bændur skilið. í
gegnum sín samtök leitast þeir við að laga
landbúnaðinn að breyttum aðstæðum. Eg
efast um að aðrar stéttir hafi sýnt slíka
samstöðu og slíkan þroska. Sagt hefur
verið um íslenska bændur að þeir séu
seinir til sinnaskipta en sterkir til stór-
ræða, þegar stefna er tekin.
Sorglegt er að sjá það skilningsleysi,
sem ríkir f sumum herbúðum í garð
íslenskra bænda. Ég er sannfærður um,
að með réttu hlutfalli af hinum gömlu,
hefðbundnu búgreinum og nýjum mun
íslenskur landbúnaður enn um langa
framtíð reynast ein styrkasta stoð íslensks
atvinnulífs.
Um leið og snúist er gegn tímabundnum
erfiðleikum atvinnuveganna er nauðsyn-
legt að hefja sókn á nýjum vígstöðvum.
Vafalaust eru möguleikarnir mestir í
iðnaði. Ekki er þó skynsamlegt að fara
mjög geyst. „Það skal vanda, sem lengi á
að standa“.
Sem betur fer hafa mjög hljóðnað þær
raddir sem áður voru háværar og ólu á
tortryggni í garð atvinnuveganna. Nú eru
slíkar raddir fáar og hjáróma, enda hefur
þátttaka almennings í atvinnulífinu farið
vaxandi t.d. í gegnum samvinnufélög,
bæjarfélög og almenn hlutafélög. Slíka
þátttöku þarf enn að auka og um leið
skilning almennings á því að atvinnu-
vegirnir eru okkar líftaug. Þeir verða að
vera traustir.
Kosningar eru á næsta leiti, væntaníega
ekki síðar en í lok aprílmánaðar. Þar til
mun hraði vísitöluskrúfunnar aukast að
nýju, ef ekkert er að gert. Því valda m.a.
erfiðleikar útgerðarinnar, verðlagshækk-
anir og hækkun grunnkaups nú um
áramótin. Að sjálfsögðu ber aðilum að
núverandi ríkisstjórn skylda til þess að
snúast gegn þessum vanda. Á Alþingi
hefur ríkisstjórnin hins vegar ekki meiri-
hluta til þess að tryggja framgang efna-
hagsaðgerða. Auk þess má vera að
einhverja bresti kjark svo skömmu fyrir
kosningar.
Framsóknarflokkurinn hefur mótað
skýra stefnu. Við teljum eftirgreindar
lágmarksaðgerðir nauðsynlegar:
1. Vísitölukerfinu verði breytt þannig að
dragi úr víxlverkun verðlags og launa.
2. Dregið verði úr verðbótum á laun, og
tekjur, bæði launamanna, bænda og
sjómanna, hækkanir á vöru og þjón-
ustu og á lánskjaravísitölu og fjár-
magnskostnaði verði takmarkaðar til
samræmis við aðrar skerðingar.
3. Dregið verði úr innflutningi eftir öllum
. þeim leiðum sem færar eru og samræm-
ast þeim viðskiptasamningum, sem við
höfum gert.
4. Aðgerðir í efnahagsmálum verði lög-
bundnar til a.m.k. tveggja ára.
5. Leitað verði leiða til að auka að nýju
framleiðslu og hagvöxt m.a. með
endurskoðun á orkunýtingar- og iðn-
aðarmöguleikum og aukinni hag-
kvæmni í sjávarútvegi og landbúnaði.
Ég óttast þó, að ekki náist nauðsynleg
samstaða og fylgi á Alþingi við raunhæfar
aðgerðir í efnahagsmálum. Eðlilegast
væri því að rjúfa þing sem allra fyrst og
efna til kosninga í febrúarmánuði. Nýr
stjórnarmeirihluti þarf að fá sem mest
svigrúm til þess að taka á vandanum.
Engu vil ég spá um það á þessu stigi
hverjir mynda þá ríkisstjórn. Við fram-
sóknarmenn munum láta málefnin ráða.
Það er von mín að frjálslyndir og
umbótasinnaðir menn beri gæfu til þess
að ná samstöðu um nauðsynlegar efna-
hagsráðstafanir. Áreiðanlega er farsælast
að framkvæma slíkt í góðri samvinnu
við launþega, bændur, sjómenn og at-
vinnurekendur. Hitt er ég jafn sannfærður
um, að við sem viljum leysa málin þannig
erum komnir í síðasta vígið. Úr því vígi
verður ekki hörfað, aðeins sótt. Ef um
slíkt samstarf næst ekki samstaða, er ekki
um annað að ræða en að ráðast gegn
efnahagsvandanum eftir harðskeyttari og
eflaust þungbærari leiðum. Verðbólgan
má ekki undir neinum kringumstæðum fá
að leika lausum hala.
Allir þingflokkar hafa sett sér að leysa
kjördásmamálið. Unnið er ötullega að
því, að ná breiðri samstöðu. Við fram-
sóknarmenn tökum virkan þátt í því
starfi. Við höfum sett fram okkar grund-
vallarsjónarmið. Um mörg þeirra er
samstaða. Við teljum óheilbrigt að meiri-
hluti þingmanna geti orðið frá tveimur
kjördæmum. Við teljum eðlilegt að ná
svipuðu vægi á milli kjördæma og varð
eftir kjördæmabreytinguna 1959. Við
höfum ekkert á móti því að leitað sé
aukins jafnvægis á milli flokka enda verði
það ekki gert með því að innleiða aðra
verri ókosti.
Þrátt fyrir mikla vinnu tel ég þó
ákaflega vafasamt að kjördæmamálið og
ýmsar breytingar á stjórnarskránni verði
afgreitt á Álþingi á örfáum dögum. Illt er
ef það verður til þess að fresta kosningum
til Alþingis og auka þar með stórlega á
efnahagsvandann.
Hver sú, sem ríkisstjórnin verður eftir
kosningar, vil ég óska henni þess, að
henni takist að ráða niðurlögum verðbólg-
unnar án atvinnuleysis. Hvort sem við
framsóknarmenn verðum innan eða utan
ríkisstjórnar, munum við vinna af fullri
ábyrgð að slíkum efnahagsráðstöfunum
Lífskjarakapp-
hlaupið
Við sem erum nú á besta aldri höfum
reynt og notið meiri framfara en orðið
hefur nokkru sinni fyrr, jafnvel á langtum
lengri tíma. Þessar framfarir byggjast á
stórkostlegum uppgötvunum á sviði vís-
inda og tækni. Vafalaust hefur margt
orðið til góðs en þó ekki allt.
í vestrænum löndum hefur stórlega
dregið úr sulti og fátækt og sums staðar
er slíkt að mestu horfið. Því er hins vegar
ekki að heilsa í vanþróuðum löndum.
Líklega hefur bilið aukist á milli ríkra
þjóða og fátækra.
Stritið hefur minnkað, frítíminn aukist
og lífskjörin batnað eins og þau eru
almennt mæld í fleiri bifreiðum, sjónvarps-
tækjum, ferðalögum o.s.frv. En hefur
lífshamingjan aukist, er mannlífið betra,
hefur ekki eitthvað glatast?
í júnímánuði fyrir nokkrum árum kom
ég norður í Árneshrepp. Þá áraði illa,
kuldar og gróður enginn. Menn voru þar
í fjöru að draga í land rekavið og kljúfa
í staura, ungir sem aldnir. Ég gekk til
þeirra. Við mig sagði þá gamall maður:
„Vertu velkominn en illa líst mér á að
við sækjum fund þinn í kvöld. Nú er hart
í ári, nú er að duga eða drepast, nú verður
að nota tímann og draga hverja björg í
bú.“
Enginn þarna gerði kröfu á hendur
ríkinu um aðstoð. Þeir höfðu ekki gleymt
því góða og gamla heilræði að krefjast
meira af sjálfum sér en öðrum.
Ég óttast hins vegar að sá andi hafi víða
glatast. Ríkisjatan er orðin mörgum töm.
Fyrir auðuga þjóð eins og okkur
íslendinga er sjálfsagt að tryggja öllum
þegnum ákvéðið öryggi og rétt, öryggi í
æsku og elli, öryggi í sjúkleika, öryggi
gegn sulti og skorti og rétt til menntunar
og atvinnu. En slíkt öryggi má aldrei
svifta manninn hans sj álfsbj argarviðleitni.
Lífskjarakapphlaupið má heldur ekki
binda okkur svo, að við fáum ekki greint
hismið frá kjarnanum.
Væri það nokkur goðgá við núverandi
aðstæður þótt við frestuðum sólarlanda-
ferðum, bifreiðarkaupum eða videotækinu
en legðum heldur aurana á verðtryggðan
sparireikning? Líklega gætum við fátt gert
betra fyrir efnahagslíf þjóðarinnar og
atvinnuvegina og væri það í raun og veru
nokkur lífskjaraskerðing?
í upphafi þessarar greinar vitnaði ég í
skáldið góða Stefán G. Stefánsson. Stefán
G. þoldi fátækt og raunir en hann missti
aldrei sjónir af sinni framtíðarhugsjón um
betra mannlíf. Eina best finnst mér hann
lýsi þeirri hugsjón í kvæðinu Bræðrabíti.
Þar lýsir tveimur bræðrum. Annar leitar
alls staðar auðs og skilur allt, jafnvel
fjöllin, eftir í sárum. Hinn ræktar og
græðir landið og skilar því betra í hendur
sinna afkomenda. Þegar upp er staðið
reynist þar vera hinn raunverulegi auður.
Sína framtíðarsýn dregur skáldið saman í
lokaerindum kvæðisins:
Við höllumst að sjón, ekki sögum
oss sýnist nú örvœnta um flest!
En enn mun að ákveðnum lögum
við aldarhátt þroskaðri fest:
Að hugsa ekki í árum en öldum,
að alheimta ei daglaun að kvöldum.
- því svo lengist mannsæfin mest.
Úr árgöngum vortíða og vetra
það vitinu sjálflœrast fer
að umskapa ið bezta í betra,
að byggja upp það farsœlast er.
Það er ekki oflofuð samtíð,
en umbætt og glaðari framtíð,
sú veröld, er sjáandinn sér.
Þetta var ort 1907. Boðskapurinn á þó
ekki síður erindi til okkar nú en þá.
Góðir
W
Þegar ég hóf acf skrifa þessa grein
hugðist ég verða stuttorður um efnahags-
vandann. Það er svo margt fróðlegt og
ánægjulegt í íslensku þjóðlífi, sem ástæða
er til að fjalla um, svo og landið sjálft.
Þetta fór þá á annan veg. Erfitt reyndist
mér að komast brott frá hinum stóru
vandamálum, sem hrjá okkur nú. Enda
má með sanni segja, að allt hið góða og
jákvæða er að meira eða minna leyti háð
því orðið, að okkur takist að koma reglu
á okkar atvinnu- og efnahagsmál.
Við eigum tápmikið, víðsýnt og heil-
brigt æskufólk. Ég er sannfærður um, að
það þráir fremur gott mannlíf en streitu
lífskjarakapphlaupsins. Ég á þá ósk
heitasta á nýju ári að takast megi að skapa
slíkan grundvöll.
Framsóknarmönnum um land allt og
samstarfsmönnum mínum öllum þakka
ég gott samstarf á liðnu ári. Ég óska
íslendingum árs og friðar á því nýja.