Réttur - 01.04.1970, Blaðsíða 23

anum er ekki sérgreind þekking heldur
hæfni til að nota þekklnguna. .. Hástigi
frjélslyndrar menntunar er náð, þegar nem-
andinn hefur öðlazt yfirsýn yfir þekkingu
sína, jafnframt því sem hann getur skoðað
hvern einstakan hluta afstætt til annarra
hluta hennar og til heildarinnar......
Þessar skoðanir gætu verið bornar fram nú á
dögum. Nákvæmlega þetta eru kröfurnar, sem
stúdentar í uppreisnarhug gera til fræðslumála. En
n j eru róttækir stúdentar komnir í andstöðu við
sporgöngumenn frjálslyndisstefnunnar. Hvað hefur
gerzt sem valdið hefur umskiptunum?
Árangur þeirrar frjálslyndu hugmyndafræði sem
þróaðist á 19. öld fyrir atbeina manna eins og Mills,
var sú að háskólarn'r urðu raunverulega sjálfstæð-
ar stofnanir og frjálsar einingar í hinu borgaralega
þjóðfélagi. Háskólarnir urðu ekki inngreyptur hluti
þjóðfélagsins. Þvert á móti dafnaði þar gagnrýn
hugsun, sem stundum gat jafnvel véfengt borgara-
legt þjóðfélag, gildismat þess og hugsjónir. Margir
mikilla byltingaforingja á 19. og 20. öld svo sem
Marx, Lenin, Rósa Lúxembúrg, höfðu tekið út and-
legan þroska sinn við háskóla. Þarna var því veik
mótsetning milli háskóla og þjóðfélags, og hún
kom æ berlegar í Ijós eftir því sem neyzluþjóðfélagi
auðvaldsins óx fiskur um hrygg. Við háskólana var
manngildisstefna til staðar, og draumsýn hennar
féll ekki saman við þá efnishyggju sem einkenndi
þróuð iðnriki. En lengi vel var þessi manngildis-
stefna í heild sinni býsna veikburða. Það var ekki
fyrr en eftir 1960 sem hún vaknar af svefni kalda
striðsins og vísvitandi ögrar borgaralegu neyzlu-
þjóðfélagi með eigin heimsskoðun og eigin sam-
félagsmati. Þetta hefur haft það í för með sér, að
hugur stúdenta og háskólamanna hefur hneigzt til
stjórnmála. Hin veikburða manngildisstefna hefur
hjá róttækum stúdentum orðið að sósíalisma, er
hvarvetna í Evrópu vegur að því þjóðfélagi sem
hvorki virðist vera mannlegt né lýðræðislegt. Há-
skólarnir hafa ósköp einfaldlega orðið hættulegir
fyrir ríkjandi þjóðfélagsskipan. Við þessar aðstæð-
ur reið vitanlega á þvi fyrir máttarvöldin að há-
skólarnir væru felldir að þjóðfélaginu eða græddir
eins og líffæri á likama þjóðfélagsins, gerðir að
sérgreinaskólum og starfsfræðsluskólum. Krafan
um innlimun háskólanna i þjóðfélagið spratt einnig
af þörfum iðnaðarins fyrir gernýtingu á atorku
menntamanna eða því sem kallað er „heilakapítali".
Átti það að trygga hagsmuni iðnaðarins á því
kostnaðarsama umþóftunarskeiði, sem hann stend-
ur nú frammi fyrir. Á yfirstandandi áratug hefur um
alla Evrópu gætt tilrauna til að aðlaga háskólana
kröfum atvinnulífsins. Að nokkru leyti er það þessi
viðleitni sem bjó að baki háskólafrumvarpinu UKAS
í Svíþjóð.
En háskólarnir eru ekki aðeins sérgreinaskólar
sem mennta til vissra starfa. Innan veggja þeirra
eru einnig stundaðar rannsóknir, og þær eiga þátt
í að skapa heimsmynd. Þegar til lengdar lætur ætti
alger innlimun háskólanna í þjóðfélagið að þýða
það að heimsmyndin lagaði sig eftir ráðandi stefn-
um í atvinnulífinu og eftir þeim óskum sem skjóta
upp kollinum í hinu borgaralega þjóðfélagi. Þekk-
ingin deildist niður eftir athafnasviðum, og þannig
sundur moluð mundi hún í einu og öllu þjóna
rikjandi þjóðfélagsskipan. Þá aðeins að fengin er
yfirsýn yfir þjóðféiagið og heiminn i heild, er unnt
að hefja gagnrýni á umhverfið. Menntamennirnir
breyttust i tæknifræðinga sem hefðu það að aðal-
starfi að halda slitflötum auðvaldskerfisins æfin-
lega vel smurðum. Háskólar fengju að nýju það
hlutverk sem þeir höfðu á miðöldum: að vera varn-
arvirki þjóðfélagsins, sem þeir væru óaðfinnanlega
greyptir inn í. I sliku þjóðfélagi mundi smám sam-
an gliðna í sundur öll viðspyrna fyrir gagnrýni sem
véfengdi þjóðfélagsgerðina í heild. Slíkt þjóðfélag
mundi staðna og verða einviddar þjóðfélag, svo að
hnuplað sé orðalagi frá þýzk-ameríska félags- og
sagnfræðingnum Herbert Marcuse.
Marcuse hefur orðið fræðimaður og kenninga-
smiður stúdentauppreisnanna, ívitnaður og dáður
allt frá Berkeley-háskólanum í Kalíforníu til háskól-
anna í Berlín og París. I bók sinni „Einvíddarmað-
ur“, sem kom út í Bandaríkjunum 1964, kveður
Marcuse þjóðfélag Vesturlanda einræðiskennt á
margan hátt. Það er þjóðfélag, segir hann, sem
hefur staðnað við það að sigrast á mótspyrnu-
hreyfingunni — ekki með ógnarstjórn heldur með
háþróaðri tækni sem hefur skapað síbatnandi efna-
leg lífskjör. Með auglýsingum og markaðsstýringu
eru æ fleiri þarfir einstaklingsins settar undir eftir-
lit og stjórnun. Reyndar ekki aðeins efnalegar þarfir
I ströngum skilningi heldur smám saman einnig
Innstu hugrenningar og persónulegur metnaður.
Verkalýðurinn, sú stétt sem fyrrum stóð vígreif
gegn auðaldinu, aðlagast nú kerfinu i borgaralegu
þjóðfélagi. Hin umbyltandi breyting á þjóðfélaginu,
byltingin sem verkalýðsstéttin fyrrum barðist fyrir,
virðist núorðið hafa glatað merkingu sinni. Það er
63