Réttur - 01.04.1970, Síða 24

engin þörf fyrir byltingu, þegar þjóðfélagið heldur
þörfunum í greipum sér og skipuleggur sig einvörð-
ungu í því skyni að skapa þarfir er fullnægt verði
innan eigin takmarka. Þar eð gagnrýni á þjóðfélag-
ið hefur ekki neinar raunverulega þekktar þarfir á
að byggja, lendir hún auðveldlega á villigötum og
missir áttanna. Jafnvel hin öldnu heiðurshugtök,
frelsi og umburðarlyndi, verða hlekkir í fjötri
alræðisins. Umburðarlyndi verður ekki annað en
ígildi kæruleysis: I Þýzkalandi nazismans voru
myndir af fangabúðum aldrei hafðar til sýnis, I
Bandaríkjunum birta hin glæstu tímarit að vísu
djúpþrykktar litmyndir af napalmbrenndum Víetnöm-
um, en þær standa við hliðina á auglýsingu um
nýja viskítegund. Þetta tvennt eru taldar sambæri-
legar nýjungar. Svipað er að segja um skoðanir.
Alvarlega framborinni gagnrýni á afstöðu okkar til
yanþróaðra landa er gefið álíka rúm í fjölmiðlum
og fréttum af tízkusýningu. Það kemst upp í vana
að leggja allar skoðanir að jöfnu. Svo er hægt að
velja úr framboðinu af vörum og skoðunum eins
og gert er í kjörbúð. I neyzluþjóðfélagi auðvaldsins
verða jafnvel stjórnmálin að söluvarningi. Geysi-
mikil vinna er lögð I það að skapa „mynd" af
stjórnmálamanni eða flokki, en til innihalds stjórn-
málanna er minna tillit tekið. I æ ríkari mæli
hegða stjórnmálamenn sér eins og þeir væru að
selja tannkrem. Minni áherzla er lögð á efnisatriði
skoðunar en matreiðslu hennar. Menn hætta þvi
að gera greinarmun á skoðunum og finnst þær
allar keimlíkar. I þjóðfélagi okkar er ríkulegt fram-
boð af skoðunum, segir Marcuse, og okkur finnst
feikna mikils virði að fá að velja úr. Þess vegna
gefum við þjóðfélagi okkar einkunnina hið frjálsa.
En, heldur Marcuse áfram, hið fjölbreytilega fram-
boð getur ekki verið ákvarðandi um það hvað
mannlegt frelsi stendur á háu stigi. Spurningin er
hvað geta menn valið sér? Ánauð er ekki aflétt
með frjálsu vali á húsbændum.
Þjóðfélag Vesturlanda er vissulega ánauðar
þjóðfélag, segir Marcuse. Ánauðin felst ekki I
efnalegum lífskjörum, heldur valdsmannlegri gerð
þjóðfélagsins. Raunveruieg völd i þessu þjóðfélagi
hafa safnazt á hendur fárra aðila í landstjórn og
fjármálakerfi. Ofanfrá þessari forustusveit ganga
ákvarðanir í stríðum straumi niður til fólksins. En
sé nánar að gætt er þetta þjóðfélag viti firrt. Friður
byggist á hótun um styrjöld, framleiðnin er mæld
í afköstum, en ekki mannlegri hagsæld. Allar efnis-
legar, tæknilegar og vísindalegar forsendur fyrir
frjálsu þjóðfélagi eru til staðar. En það er okkur
ekki Ijóst.
Sú er grundvallarhugsun í þjóðfélagsskoðun
Marcuses, að gera beri greinarmun á sönnum og
fölskum þörfum. Falskar kallar Marcuse þær þarfir
sem neyzluþjóðfélagið og auglýsingar þess
þröngva upp á einstaklinginn til að kúga hann og
reka inn í lífsþægindakapphlaup, sem brýtur hann
andlega niður. Þegar Marcuse talar um, að aug-
lýsingar þröngvi vissum þörfum upp á einstakling-
inn, á hann vitanlega ekki við það að auglýsinga-
mennirnir sviki þessar þarfir visvitandi inn á fólk.
Grundvöllur auðvaldsþjóðfélagsins er gróðinn, ríkur
þáttur þess er að selja efnisleg verðmæti, en þá
verður lika að skapa skammtima þarfir, nýjar teg-
undir af tannkremi, nýjar tegundir af bilum o. s. frv.
Frelsið í þjóðfélagi auðvaldsins hrapar auðveldlega
niður á það stig, segir Marcuse, að verða frelsi
til að velja milli nærri sams konar hárþvottaefnis,
benzinheita og stjórnmálaflokka. Flestar af ríkjandi
þörfum, svo sem að slaka á, skemmta sér, hegða
sér eftir fyrirmælum auglýsinganna, „elska og hata
það sem aðrir elska og hata", tilheyra flokki falskra
þarfa, að þvi er Marcuse telur. Þegar við fullnægj-
um þessum þörfum finnum við ef til vill til unaðar,
en þessi unaður er óverjandi ef hann lokar augum
okkar fyrir vitfirringu allrar þjóðfélagsgerðarinnar,
röskun umhverfisins, óhreinkun andrúmsloftsins og
því borgarskipulagi sem gert er fyrir bilinn en ekki
fyrir manninn. Nú á tímum, segir Marcuse, er það
höfuðnauðsyn að þroska nýjar þarfir með mann-
inum og opna nýja útsýn yfir mannleg vandamál.
I einvíddarþjóðfélaginu, telur Marcuse, að
menntamenn, stúdentar, njóti lykilaðstöðu þar eð
þeir geti í krafti þekkingar sinnar og gagnrýninnar
heildarsýnar gert sér Ijósa grein fyrir hinni stöðugu
innrætingu, er við verðum fyrir af hálfu skóla,
fjölmiðla og atvinnulífs. Þar er um að ræða þau
öfl, er stýra samfélaginu til ákveðinnar áttar. Hlut-
verk stúdenta og menntamanna er að opna augu
fólks fyrir þessari stýringu og freista þess að
útbúa andstæðan valkost. Stúdentarnir eru ekki
skilyrðislaust byltingarafl, en þeir geta orðið fram-
varðarlið í hreyfingu sem skekur allt þjóðfélagið
á grunni. Róttækir stúdentar verða fyrr eða siðar
að leita samstarfs við verkalýðsstéttina, ella gera
þeir sjálfa sig að máttlausum kreddusöfnuði.
Mótspyrnan gegn einvíddarþóðfélaginu, kveður
Marcuse, hlýtur óhjákvæmilega að vera utan þing-
ræðislegra forma, ella verður hún aðeins hluti af
64