Morgunblaðið - 24.01.2006, Blaðsíða 20

20 ÞRIÐJUDAGUR 24. JANÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
„ÞAÐ er enginn vandi að mála mynd.
Maður tekur bara smá olíulit og
dreifir úr honum á strigann, rétt eins
og þegar konur maka framan í sig
andlitskremi.“ Þannig komst Hall-
grímur Helgason að orði árið 1994 og
árið 2006 gerir hann þessi orð sín að
yfirskrift sýningar sinnar í Galleríi
Turpentine. Hann leitast þannig við
að fjarlægja sig myndum sínum, slá
þeim upp í hálfkæring, farða yfir
raunveruleikann. En eins og mál-
verkin sem eru máluð á árunum
1992–96 sýna er engin ástæða til að
taka mark á slíku, þessi verk eru unn-
in í fúlustu alvöru.
Hallgrímur sýnir allnokkur verk á
þessari sýningu, portrettmyndir stór-
ar og smáar, sjálfsmyndir og myndir
af ótilgreindu fólki. Það er þungt yfir
þessum myndum og hinar björtu hlið-
ar lífsins eru ekki í fyrirrúmi hjá lista-
manninum þegar þær eru málaðar.
Það er frekar eins og dauði og djöfull
sæki á hann, draugar og demónar
stíga upp úr sálardjúpunum og birt-
ast hvert sem hann lítur. Húmorinn
er ískaldur, nákaldur mætti segja.
Kaldhæðnin, angistin og sorgin ná
hámarki í myndum eins og Afterglow
og á hinum stærri portrettmyndum
er eins og andlitin nái varla að kom-
ast í gegn á myndfletinum, þeim ligg-
ur við köfnun og eru á mörkunum að
hverfa. Hallgrímur er fær málari eins
og hann hefur margoft sýnt og það
fer heldur ekki milli mála í þessum
verkum. Í vinnuaðferð og litavali bera
þau tíðaranda sínum nokkurt vitni og
þeim málurum sem þá voru ofarlega
á baugi, málurum á borð við Luc Tu-
ymans og Marlene Dumas. Hinir grá-
brúnu litatónar sem oft eru ráðandi í
verkum þessara beggja hafa haft
gríðarmikil áhrif á málara í dag og þá
má einnig sjá í þessum verkum Hall-
gríms. Bæði Tuymans og Dumas hafa
málað þó nokkuð af portrettmyndum,
sérstaklega þó Marlene Dumas og
myndir hennar eru ekki alltaf glað-
legar. Stóra sería Hallgríms sem
samanstendur af 36 andlitsmyndum
minnir mig t.a.m. á verk Dumas frá
1994, Chlorosis (Love sick), en þar
eru andlitin í brúngráu og tilviljunin
að einhverju leyti þáttur í myndsköp-
uninni eins og hún er augljóslega hjá
Hallgrími. Hér virðist hann einmitt
hafa byrjað myndirnar með því að
taka smá olíulit og dreifa úr honum á
strigann á tilviljunarkenndan máta
en síðan hefur listamaðurinn tekið yf-
ir og haldið áfram vinnunni, fundið
sína mynd út úr óreglulegum form-
um. Stærri málverkin eru unnin á
annan hátt, hér er það ekki tilviljun
sem ræður. Það er sjálfsagt að skoða
portrettmyndir Hallgríms í samhengi
við aðrar mannlýsingar hans á striga
og í skáldsögum hans, en oftast er þó
ádeila á samfélagið og samtímann þar
í fyrirrúmi, hér er persónulegri nálg-
un á ferð.
Nú þegar tíu ár og meira eru liðin
frá því að þessi verk eru máluð fer
ekki hjá því að áhorfandinn spyrji sig
að því hvers vegna listamaðurinn
velji að sýna þessi verk í dag en ekki
fyrir tíu árum síðan. Þegar til höfund-
arverks Hallgríms er litið í heild,
bæði málverka hans, myndasagna og
skáldsagna er hér þó augljóslega um
að ræða verk sem eiga fyllilega erindi
til áhorfenda. Hinn þungi undirtónn
verður síðan til þess að sú tilfinning
verður yfirráðandi að listamaðurinn
sé eftir nokkuð langan tíma nú fyrst
að afgreiða eitthvert listrænt tímabil
sem vafist hefur fyrir honum, hann
geti horfst í augu við verk sem virðast
hafa verið honum erfið á sínum tíma
og gefið þeim sinn stað og sitt vægi
sem hluta af höfundarverki. Það felst
því ákveðin dirfska í þessari sýningu
og list Hallgríms birtist lesendum
hans og áhorfendum sem auðugri fyr-
ir vikið.
Draugar og demónar
MYNDLIST
Gallerí Turpentine
Olía borin á striga.
Málverk frá árunum 1992–96.
Til 31. janúar. Gallerí Turpentine er opið
þriðjud. til föstud. frá kl. 12–18 og laug-
ardaga 11–16.
Hallgrímur Helgason
Ragna Sigurðardóttir
Morgunblaðið/Ásdís
„Það felst því ákveðin dirfska í þessari sýningu og list Hallgríms birtist les-
endum hans og áhorfendum sem auðugri fyrir vikið.“
Í LEIKSKRÁ Naglans má ráða það
af greinum höfundar og leikstjóra að
nokkur alvara búi að baki verkinu,
hér eigi að ganga á hólm við karl-
mennskuna og leita að kjarna hennar
og stöðu í nútímasamfélaginu. Og
öðrum þræði er alvöru þessa að finna
í verkinu sjálfu. Eða kannski er „al-
vara“ ekki alveg rétta orðið. „Ein-
lægni“ gæti verið réttari lýsing á efn-
istökunum. En svo veit maður aldrei
með Jón Gnarr, sem er sá listamaður
íslenskur sem hefur gengið lengst í
að gera yfirborðseinlægni að skop-
aðferð. Það er tvíeggjað sverð, því
hvað ef svoleiðis mann langar allt í
einu að segja eitthvað í alvöru? Hver
trúir honum? Ég hef meira að segja
heyrt því haldið fram að Fréttablað-
spistlar Jóns og önnur tjáning á
trúarreynslu hans séu ein risastór
grínsýning í anda hins ameríska
Andy Kaufman. Hvað veit ég? Svo er
auðvitað ekkert sjálfkrafa útilokað að
segja mikilvæga og alvarlega hluti
með aðferð gamanleiksins. Öðru nær
reyndar. Hirðfíflið má eitt segja
kónginum sannleikann. Vandinn er
sá að grín byggist á því sem flytj-
endur og áhorfendur eiga sameig-
inlegt – lífsafl hlátursins er þegar ný-
stárlegri sýn er brugðið á sameigin-
lega reynslu, eða einfaldlega að hlutir
eru orðaðir sem ekki hefur mátt eða
þótt viðeigandi að tala um. Þá er stutt
í klisjurnar. Það er flókinn galdur að
skrifa innihaldsríkt grín í alvöru. Það
hefur Jóni ekki
tekist að þessu
sinni. Til þess er
Naglinn of fastur í
hjólförum klisj-
unnar sem nú um
stundir er við-
tekin sýn leikhúss
og skemmtana-
iðnaðarins á karl-
menn. Jóni tekst
ekki að bæta neinu áhugaverðu við
myndina af ropandi, tilfinningaheftu,
lokuðu, bjórþambandi, fótboltagláp-
andi, skrúfvélarveifandi, klámgláp-
andi og ráðvilltu ístrubelgjunum og
vinnuölkunum sem okkur er sífellt
sagt að við séum. Myndin af kon-
unum er síðan jafn fyrirsjáanleg.
Vissulega er víða komist vel að orði
og margar samtalssenurnar eru
hnyttilega skrifaðar inn í þessa
„hellisbúahefð“. Það örlar sums stað-
ar á nýjum flötum, kannski sterkast
þegar formúlukenndu samtali þar
sem kona segir manni upp er snúið
upp á föður og son. En það er of lítið
af slíku nýjabrumi – búið að segja
þetta of oft til að maður geti trúað
því. Bygging sýningarinnar er heldur
ekki nógu markviss. Frá höfundarins
hendi vantar stígandi í afhjúpun aðal-
persónunnar og sjálfsskoðun. Og
ramminn, ristilspeglunin sem bíður
hans, er illa nýttur til að gefa sýning-
unni heildarsvip. Hvað sviðsetn-
inguna varðar hafa of margar hug-
myndir fengið að komast alla leið;
myndbönd, ljósmyndir, skuggaleik-
hús, talandi klósett, álitsgjafar um
karlmennskuna. Valgeir hefði þurft
að ydda sýninguna betur. Það
ánægjulega er að sýningin hefur ekki
á sér kaldhæðnislega gróðavon-
arslikjuna sem svona efnistök gefa í
skyn og sveif yfir vötnum í Bless
Fress í Loftkastalanum fyrir nokkr-
um árum og loddi við Typpatal í
fyrra. Það er eins og Jóni, Gunnari,
Valgeiri og félögum finnist þeir í al-
vöru vera að segja eitthvað merkilegt
og mikilvægt. Aftur: það er einlægni
og hlýja í sýningunni.
Þessir eiginleikar birtast ekki síst í
framgöngu Gunnars Sigurðssonar.
Gunnar hefur að sumu leyti sambæri-
legan hæfileika og höfundurinn, að
virðast algerlega hversdagslegur í
fasi og framgöngu við jafn skringi-
legar aðstæður og standa upp á sviði
og afhjúpa sig. Að túlka hinn algera
meðaljón án þess að gera hann ann-
aðhvort fullkomlega óáhugaverðan
eða þannig að „tækni“ eða „skólun“
leikarans fari í forgrunn er ekki á
allra færi, kannski síst þeirra sem við
myndum kalla „stórleikara“. En
Gunnar hefur þetta. Maður trúir á
hann, myndi treysta honum til að
reisa hjá sér millivegg eða losa stíflu
úr klósetti. Mótleikara Gunnars gefst
ekki kostur á að reyna við einlægn-
ina. Verkefni Jóns St. Kristjánssonar
er að bregða sér í ótal gervi eig-
inkvenna, föður, barna, lækna, sál-
fræðinga og annarra samferðamanna
Naglans. Sumar voru sannfærandi,
aðrar eins og þær væru enn á skissu-
stiginu frá leikarans hendi, nokkuð
sem vel má vera að setjist betur með
tímanum. Það var mikið hlegið á
frumsýningunni. Kannski er enn
áhugi fyrir léttmeti um „karlmann-
inn“ og vandræði hans í samfélagi
sem gerir aðrar kröfur til hans en
feður hans bjuggu hann undir.
Kannski réttlætir kátínan vankant-
ana sem leikhúsrýnir staldrar við. Má
vera, en kannski stendur sú geð-
hreinsun sem hláturinn er á endanum
í vegi fyrir að meinin sem Naglinn þó
tæpir á séu skoðuð í alvöru. „Svona
erum við, en sniðugt“, gætum við sagt
á leiðinni út í bílinn og hlammað okk-
ur svo þegjandi og prumpandi í sóf-
ann með bjórinn og leikinn. Hvað veit
ég?
Maður eins og ég?
LEIKLIST
540 Gólf og Borgarleikhúsið
Höfundur: Jón Gnarr. Leikstjórn: Valgeir
Skagfjörð. Leikmynd: Þórarinn Blöndal.
Búningar og gervi: Helga Rún Pálsdóttir.
Lýsing: Skúli Gautason. Kvikmyndun:
Sveinn M. Sveinsson. Myndvinnsla: Sig-
urþór Heimisson. Leikendur: Gunnar Sig-
urðsson og Jón St. Kristjánsson. Borg-
arleikhúsið 21. janúar 2006.
NAGLINN
Þorgeir Tryggvason
Jón Gnarr
Það var fullt út úr dyrum áRitþingi sem ListamiðstöðinGerðuberg efndi til á laug-
ardaginn um skáldið Thor Vil-
hjálmsson. Komust reyndar færri
að en vildu og segir það meira en
mörg orð um áhuga fólks á skáld-
inu og skáldskap þess. Thor var í
essinu sínu, ljúfur og kátur, sagði
sögur, vék sér fimlega undan fag-
legum og fræðilegum spurningum,
svaraði eins og skáldi einu er lagið
og tók áheyrendur með sér í
ferðalag um hugarheima þegar
hann var spurður um ferðalög í
bókum sínum, hrósaði spyrlum
óspart fyrir gáfur og vitsmuni og
sagði þetta allt hafa verið indælt
stríð; „Ó, þetta er indælt stríð“
sagði hann og mátaði setninguna á
tungunni einum tvisvar sinnum áð-
ur en hann var sáttur við hvernig
haga skyldi áherslunni. Áheyr-
endum leiddist sannarlega ekki
þessa dagstund og voru ívið fót-
vissari á svellinu framan við
Gerðuberg að henni lokinni.
  
Skáldsögur, ljóð, ferðabækur,leikrit, þýðingar. Höfund-
arverki Thors Vilhjálmssonar
verða ekki gerð skil í stuttum
pistli úr því ekki tókst að komast
yfir nema brot af því í nærri
þriggja stunda yfirferð undir
stjórn Halldórs Guðmundssonar
með Sigurð Pálsson skáld og Ást-
ráð Eysteinsson bókmenntafræð-
ing sér til fulltingis. Þá er ónefnd
myndlist Thors sem nú er til sýnis
í Gerðubergi og verður fram til 5.
mars. Áhugi Thors á kvikmynda-
list og tónlist er einnig alþekktur
og líklega hafa fáir haft jafnmikil
áhrif og Thor á síðustu öld í að
beina hingað því sem hvað hæst
hefur borið í kvikmyndalist heims-
ins. Áhrif Thors á menningarstig
þjóðarinnar eru líklega meiri en
gerð verður grein fyrir í fljótu
bragði; sem einn af ritstjórn-
armönnum Birtings um 13 ára
skeið, sem einn af hvatamönnum
Listahátíðar í Reykjavík, sem einn
af hvatamönnum kvikmyndahátíð-
ar, sem óþreytandi boðberi
merkra tíðinda úr alheimi list-
arinnar, en auðvitað fyrst og síð-
ast sem skáld og listamaður sjálf-
ur.
Lítið þurfti til að skara í þeim
glæðum eldmóðs sem enn loga í
skáldinu því hann efldist allur við
hið „elskulega viðmót“ sem hann
kvaðst finna fyrir í Gerðubergi á
laugardaginn og sagði ómögulegt
að vita nema hann tæki uppá ein-
hverju í framhaldinu.
Myndin sem fékkst af Thor Vil-
hjálmssyni á ritþinginu var bæði
fróðleg og skemmtileg. Spyrlarnir
voru vel heima í skáldskap hans og
höfundarferli og veittu fjöl-
breyttar upplýsingar í tölum sín-
um og spurningum. Thor svaraði
aldrei spurningunum en svaraði
þeim þó, með því að víkja sér und-
an fræðilegum vangaveltum um
aðferðir, innihald og tilgang verka
sinna; benti með því á að það getur
ekki verið viðfang skáldsins að
segja til hvers hann skapar eða
hvert erindi hans er; það er hins
vegar fullgilt viðfangsefni fræð-
anna og þarna féllust skáldið og
fræðin brosandi í faðmlög og stað-
festu að þau geta ekki án hvort
annars verið.
  
Thor er af þeirri kynslóð skáldasem trúa á hugljómun,“ sagði
Halldór Guðmundsson. Sigurður
Pálsson líkti sagnagerð Thors við
klassískt form fúgunnar en einnig
við jazzinn þar sem fer saman yf-
irburða tæknikunnátta og frelsi
spunans. Sigurður velti því fyrir
sér hvort jassistinn Charlie Parker
hefði haft áhrif á Thor á Parísar-
árunum í kringum 1950. Thor
kvaðst ekki hafa vitað af Parker í
París á þeim tíma en hann hefði
hins vegar kynnst frænda hans í
Róm nokkru síðar. Skemmtilegum
manni sem hefði kunnað að halda
góðar veislur.
Ástráður Eysteinsson benti á
hversu mikilvægu hlutverki ferða-
lagið gegni í öllum skáldskap
Thors. Lesandinn væri leiddur í
ferðalag og persónur sagnanna
væru á ferðalagi, sjálfur væri höf-
undurinn ferðalangur, bæði í lífi
sínu og verkum. Ferðabækur væru
einnig hluti af höfundarverki hans
svo ætla mætti að „ferðalagið“
væri höfundinum hugstætt. Thor
brá ekki af venju, hrósaði Ástráði
fyrir glöggskyggni hans og sagði
síðan bráðskemmtilega sögu af
sjálfum sér á gönguferð um
byggðir forfeðra sinna í Þingeyj-
arsýslum, með tjald á bakinu sem
Kjarval hafði gefið honum. Þar
var fólk forvitið en ekki hnýsið
sagði Thor, það spurði tíðinda og
sagði tíðindi, fræddist og fræddi,
en var ekki eins og maðurinn sem
Thor hitti á Mokkakaffi eitt sinn
og sagði eingöngu almælt tíðindi.
Áheyrendur skemmtu sér vel við
frásögn Thors og Halldór Guð-
mundsson hitti naglann á höfuðið
með þeim orðum að spurður um
ferðalag hefði Thor svarað spurn-
ingunni með því að taka áheyr-
endur með sér í ferðalag.
Halldór benti einnig á að lengi
framan af ferli sínum hefði Thor
háð baráttu sem sjálfstæð rödd í
íslenskum skáldskap og ekki alltaf
fundið hljómgrunn hjá íhalds-
sömum lesendum. En árið 1986
kom út skáldsagan Grámosinn gló-
ir sem varð metsölubók það haust
og tveimur árum síðar hlaut Thor
Bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs fyrir Grámosann.
Nokkru síðar hefðu honum einnig
fallið í skaut norræn verðlaun
Sænsku akademíunnar, hinnar
sömu og veitir Nóbelsverðlaunin.
„Var stríðinu lokið?“ spurði Hall-
dór.
Thor kvaðst ætíð kunna að meta
að verðleikum velvild í sinn garð
en það hefði ekki áhrif á baráttu
hans við eigin listsköpun eða fyrir
því sem hann teldi réttlátt eða
nauðsynlegt. „Þetta var allt indælt
stríð,“ sagði hann og spurði svo
salinn hvort ekki hefði verið leik-
rit með þessum ágæta titli, Ó,
þetta er indælt stríð. Salurinn
samsinnti því. „Ó, þetta er indælt
stríð,“ sagði skáldið með áherslu
og salurinn fagnaði honum inni-
lega í lokin.
Allt var það
indælt stríð
’Myndin sem fékkst afThor Vilhjálmssyni á
ritþinginu var bæði fróð-
leg og skemmtileg.‘
AF LISTUM
Af listum eftir Hávar Sigurjónsson
havar@mbl.is
Ljósmynd/Kristinn Ingvarsson
Thor Vilhjálmsson