Morgunblaðið - 22.09.2006, Side 32

32 FÖSTUDAGUR 22. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ÁFANGI Í
LANDGRUNNSBARÁTTU
Samkomulag það, sem náðst hef-ur á milli Íslands, Noregs ogFæreyja um skiptingu land-
grunnsins á alþjóðlega hafsvæðinu
syðst í Síldarsmugunni svokölluðu,
er mikilvægt fyrir margra hluta sak-
ir.
Í fyrsta lagi er þetta enn eitt deilu-
málið, sem norræn ríki leysa með
samningum sín á milli, í sátt og bróð-
erni. Eins og sagan sýnir er slíkt
langt í frá sjálfgefið í samskiptum
ríkja, raunar frekar undantekningin
en reglan. Norðurlönd hafa hins veg-
ar borið gæfu til að leysa sín deilu-
mál með þessum friðsamlega og upp-
byggilega hætti.
Í öðru lagi er hér líklega um að
ræða fyrsta samkomulagið milli
þriggja strandríkja um skiptingu
landgrunns utan 200 mílna efnahags-
lögsögu, eins og Tómas H. Heiðar,
formaður samninganefndar Íslands,
bendir á í Morgunblaðinu í gær. Það
getur orðið mikilvægt fordæmi um
gerð svipaðra landgrunnssamninga.
Við Íslendingar hljótum að horfa til
þess að leitast nú við að ná Bretum
og Írum að samningaborði með okk-
ur og Færeyingum til að gera sams
konar samkomulag um landgrunnið á
Hatton-Rockall-svæðinu. Á því svæði
er hins vegar líklega eftir meiru að
slægjast en í Síldarsmugunni, m.a.
eru möguleikar á að þar geti fundizt
olía. Því má ætla að þær samninga-
viðræður geti orðið flóknari.
Í þriðja lagi styrkir þetta sam-
komulag auðvitað stöðu Íslands er
það krefst alþjóðlegrar viðurkenn-
ingar á kröfu sinni til landgrunns-
réttinda í Síldarsmugunni, á Hatton-
Rockall-svæðinu og á Reykjanes-
hrygg. Samkomulagið milli landanna
þriggja verður ekki endanlegt og
formlegt fyrr en landgrunnsnefnd
Sameinuðu þjóðanna hefur fjallað
um kröfur ríkjanna og þau fært
sönnur á að þau eigi tilkall til jafn-
stórs svæðis og samið var um.
Í fjórða lagi er það rétt, sem Val-
gerður Sverrisdóttir utanríkisráð-
herra segir hér í blaðinu í gær, að já-
kvæð niðurstaða í þessu máli bætir
væntanlega andrúmsloftið í ýmsum
öðrum samskiptum Íslands og Nor-
egs, ekki sízt varðandi skiptingu
norsk-íslenzka síldarstofnsins.
Þannig er samkomulagið, sem
undirritað var í New York í fyrra-
dag, á margan hátt jákvætt fyrir ís-
lenzka hagsmuni. Það er verulegur
áfangi að sá þáttur í utanríkisstefnu
Íslands að krefjast réttinda á land-
grunninu sé farinn að bera árangur.
Raunar er ekki svo langt síðan slík
kröfugerð varð hluti af opinberri
stefnu stjórnvalda.
Upphafsmaður þessarar stefnu,
Eyjólfur Konráð Jónsson heitinn,
talaði iðulega fyrir daufum eyrum
þegar hann tók þetta mál upp, en
brátt verða þrír áratugir frá því að
hann vakti fyrst máls á réttindum Ís-
lands á landgrunninu. Í dag getum
við hins vegar þakkað fyrir framsýni
hans og þrautseigju við að halda
þessu máli vakandi.
FÁRÁNLEGT KERFI
Morgunblaðið sagði frá því í gærað allmörg dæmi væru um að
hjón eða sambúðarfólk, þar sem kon-
an væri erlendur ríkisborgari og ekki
sjúkratryggð hér á landi, þyrfti að
greiða fullt verð fyrir þjónustu
sjúkrahúss við fæðingu barns síns.
Þetta ætti við þótt faðir barnsins
væri Íslendingur og sjúkratryggður.
Í blönduðum hjónaböndum, þar sem
karlinn er útlendingur og ekki
sjúkratryggður, en konan íslenzkur
borgari, borgar fólk hins vegar ekki
neitt fyrir þjónustu fæðingardeildar-
innar frekar en aðrir.
Þetta er auðvitað fráleit mismunun
og ber vott um að enn eimi eftir af
eldgömlum hugsunarhætti. Að börn
séu frekar talin tilheyra mæðrum sín-
um en feðrum og að þungun og barns-
fæðing sé sjúkdómsástand en ekki
lífsins eðlilegi gangur.
Nýr einstaklingur, sem á íslenzkt
foreldri og annað erlent, er auðvitað
jafnmikill Íslendingur, hvort sem það
er faðir hans eða móðir, sem er ís-
lenzkur borgari. Og sá einstaklingur
hlýtur að eiga að njóta almanna-
trygginga foreldra sinna, hvort sem
um móður eða föður er að ræða.
Auðvitað hlýtur að vera um það að
tefla, eins og Margrét Steinarsdóttir,
lögfræðingur Alþjóðahúss, bendir á í
samtali við Morgunblaðið í gær, að
tryggja heilsu og velferð barnsins.
Henni er augljóslega stefnt í voða, ef
fólk tekur t.d. þann kostinn að láta
barn sitt fæðast heima eða ferðast til
landsins, þar sem móðirin er sjúkra-
tryggð, til að losna við kostnað sem
að lágmarki nemur um 250.000 krón-
um.
Hafliði Sigfússon, faðir ófædds
barns, sem er í þessari ankannalegu
stöðu ásamt bandarískri eiginkonu
sinni, segir í Morgunblaðinu í gær:
„Mér finnst þetta fáránlegt kerfi. Ég
hef alltaf átt lögheimili á Íslandi og
borgað hér skatta síðan ég fór að
vinna. Stór partur af þeim fer í heil-
brigðisþjónustuna. En loksins þegar
ég þarf á þessari þjónustu að halda
vegna barnsins míns eru mér öll sund
lokuð af því að ég er giftur útlenskri
konu.“
Því má við bæta að ástæða þess að
Katherine Davidson, kona Hafliða, er
enn ekki sjúkratryggð á Íslandi, er að
það dróst að afgreiða umsókn hennar
um dvalarleyfi í landinu hjá Útlend-
ingastofnun. Og þá fellur allur kostn-
aðurinn vegna væntanlegrar fæðing-
ar á Hafliða sem einu fyrirvinnu
fjölskyldunnar, af því að eiginkona
hans getur ekki sótt um atvinnuleyfi
á meðan hún hefur ekki dvalarleyfi.
Þetta er að sönnu fáránlegt kerfi
og rétt að breyta því sem fyrst. Hinn
jafnréttissinnaði heilbrigðisráð-
herra, Siv Friðleifsdóttir, ætti að
beita sér fyrir breytingum á þessum
úreltu reglum.
V
ísir að íslenskri leyniþjónustu eða ör-
yggislögregludeild var starfrækt
hér á landi frá því skömmu fyrir
seinni heimsstyrjöldina og voru það
áhyggjur ráðamanna af uppgangi
nasista og kommúnista sem réðu mestu um
stofnun hennar og reynsla þeirra af framgöngu
kommúnista á fjórða áratugnum, meðal annars
Gúttóslagnum svonefnda þegar 19 af 28 lögreglu-
mönnum lágu sárir og blæðandi og óvígir eftir
átök við æstan múg, vopnaðan bareflum.
Þetta kemur meðal annars fram í grein eftir
Þór Whitehead, prófessor, í nýju tölublaði af Þjóð-
málum, undir heitinu Smáríki og heimsbyltingin,
þar sem sagt er frá viðbrögðum íslenska ríkisins
við hættunni sem lýðræðisskipulaginu stóð af
byltingarstarfsemi og ofbeldisverkum á tímum
kreppu, heimsstyrjaldar og kalda stríðsins.
„Eftirgrennslanakerfi“
Þór segir að öfugt við það sem margir halda séu
liðin tæp sjötíu ár „frá því að Hermann Jónasson
forsætis- og dómsmálaráðherra fól lögreglustjór-
anum í Reykjavík að koma upp „eftirgrennslana-
kerfi“ í aðdraganda styrjaldar 1939. Þetta var
einn liður í áætlun Hermanns um að efla lögregl-
una til mótvægis gegn kommúnistum og nasist-
um, sem hér gengju erinda flokksríkjanna þýsku
og sovésku og ógnuðu innra öryggi landsins.“
Hann bendir á að á Íslandi hafi ríkið hvorki búið
yfir styrk til að verja öryggi sitt inn á við né út á
við. Þetta hafi verið varanlegur vandi sem stjórn-
völd glímdu við í nokkra áratugi á sama tíma og
öryggið út á við hafi verið tryggt í samstarfi við
önnur vestræn ríki. Til dæmis hafi 25–30 Íslend-
ingar verið við nám í Moskvu á fjórða tug ald-
arinnar í hinum leynilega Lenínskóla, þar sem
þeir hafi meðal annars fengið tilsögn í vopnaburði,
launráðum og hernaðarlist.
Agnar Kofoed-Hansen sem var nýskipaður lög-
reglustjóri á þessum tíma hófst handa um að efla
lögregluna með því að fjölga í henni og kaupa ný
og öflugri vopn fyrir hana. „Einn liður í eflingu
lögreglunnar var stofnun „eftirgrennslanadeild-
ar“. Í kynnisferð til Danmerkur stakk yfirlög-
reglustjóri Dana upp á því við Agnar, að stofnuð
yrði íslensk öryggislögregludeild í samvinnu við
hina dönsku. Þetta komst ekki í verk fyrr en að
stríði loknu, en Agnar beitti útlendingaeftirliti
lögreglunnar sem eftirgrennslanadeild og réð sér
leynierindreka fyrir fé úr sérstökum sjóði, sem
dómsmálaráðuneytið fékk honum.“
Þór segir síðan frá því að tæpum tíu árum síðar
hafi lögreglunni í Reykjavík bæst maður „sem átti
eftir að gegna lykilhlutverki í íslenskum öryggis-
málum í tæpa fjóra áratugi. Hann hét Árni Sig-
urjónsson, var 23 ára gamall prestssonur frá Vest-
mannaeyjum, sem numið hafði verkfræði í eitt ár í
Kanada, en stundað sjómennsku á sumrin. Eftir
því sem best er vitað var Árni fyrsti maður, sem
ráðinn var til lögreglunnar beinlínis til að sinna ör-
yggismálum og gagnnjósnum. Árni var skráður
starfsmaður hjá útlendingaeftirlitinu, sem sinnt
hafði öryggismálum öðrum þræði a.m.k. frá 1939,
en í raun hafði hann frjálsar hendur og eftirlitið
var að hluta til yfirvarp („cover“) fyrir leynistörf
hans næstu áratugina. Bjarni Benediktsson
dómsmálaráðherra, sem var að láta kanna kosti
þess að koma hér upp öryggisdeild hjá lögregl-
unni, eins og Hermann Jónasson hafði ráðgert,
stóð á bak ráðningu Árna. Gerðist hann fljótt
mjög handgenginn ráðherranum og yfirmanni
sínum, lögreglustjóranum nýja, Sigurjóni Sig-
urðssyni, sem Bjarni hafði einnig ráðið til starfa.“
Með ramma bassarödd
Í greininni er Árna lýst með svofelldum hætti:
„Árni Sigurjónsson (1925–2000) var hár maður
vexti og allmikill á velli, álútur nokkuð og þungbú-
inn, fámáll, með ramma bassarödd, bar lengi lituð
gleraugu, og reykti sterkar sígarettur. Samstarfs-
menn segja að Árni hafi helgað sig starfi sínu af
gríðarlegum áhuga, hugrekki og einbeitni. Hann
hafi ekki látið sig muna um að vaka svo sólar-
hringum skipti og krafturinn virst óþrjótandi.
Árni hafi einnig verið með afbrigðum þagmælskur
v
a
a
u
s
H
i
u
f
o
F
þ
v
s
á
þ
u
P
m
k
v
á
k
k
o
b
s
o
s
i
v
h
Ö
s
f
G
og lagt ofuráherslu á
að öryggisstörfin færu
fram með ströngustu
leynd, enda var það
fyrsta boðorð í þjálfun
hans í Bandaríkjun-
um, Bretlandi, Dan-
mörku og Þýskalandi.
Árni hafi hæglega
verkað fráhrindandi
og leyndardómsfullur
gagnvart ókunnugum,
en í raun hafi hann
verið afar hjartahlýr
maður, trölltryggur
með ágætt skopskyn,
og leikhæfileika. Leik-
félag Kópavogs rak hann um skeið. Trúnaðarupp-
lýsingar frá Árna hafi aðeins farið í hendur
tveggja manna um áratugaskeið: Sigurjóns Sig-
urðssonar, sem var jafnhneigður til leyndar og
Árni, og Baldurs Möllers ráðuneytisstjóra í dóms-
málaráðuneytinu. Í áratugi sóttu þeir vinirnir Sig-
urjón og Árni fundi öryggisstjóra Atlantshafs-
bandalagsríkja, þar sem ráðgast var um
sameiginleg málefni og skipst á upplýsingum.
Árni varð varðstjóri í lögreglunni 1962, fulltrúi
lögreglustjóra í öryggismálum 1969 og 1970 varð
hann yfirmaður útlendingaeftirlitsins og sinnti því
starfi jafnhliða öryggismálunum. Með ólíkindum
er að í landi, þar sem allt fréttist, skyldi þeim Sig-
urjóni og Árna takast að halda þvílíkri leynd yfir
öryggisstarfi lögreglunnar um áratugaskeið, að
landsmenn töldu almennt fráleitt að hún sinnti
slíku starfi.“
Þór segir síðan frá því að Bjarni Benediktsson
hafi talið brýnt að efla það öryggisstarf sem Árni
„hafði tekið að sér í skjóli útlendingaeftirlitsins
með því að setja upp strangleynilega öryggisþjón-
ustudeild hjá lögreglustjóraembættinu í nánum
tengslum við dómsmálaráðuneytið. Sigurjón Sig-
urðsson lögreglustjóri valdi Pétur Kristinsson,
sem var 46 ára gamall, til þessa starfs úr hópi lög-
regluþjóna. Sigurjón leit á hann sem mann, er
gæti leyst úr öllum óvæntum vanda „með skap-
stillingu og dómgreind“, en auk þess var hann
með afbrigðum þagmælskur, jafnvel lokaður að
sumra sögn. Pétri var fengin skrifstofa á 2. hæð í
gömlu Lögreglustöðinni í Pósthússtræti, þar sem
lögreglustjóri og yfirlögregluþjónn sátu fyrir. Sú
skrifstofa fylltist brátt af skjalaskápum, eins og
síðar verður skýrt, en einnig var þar komið upp
tengingu við Símstöðina við Austurvöll til að hægt
væri að hlera síma, með því að samstarfsmenn
lögreglunnar hjá símanum tengdu þræði sína við
bæjarsímkerfið, en til þess þurfti lögum sam-
kvæmt heimild dómara. Pétur var með lausráðna
erindreka og hjálparmenn á sínum vegum, en
Strangleyni
deild stofnu
Íslensk öryggislögregla eða leyni-
þjónusta var starfrækt hér á landi
um áratugaskeið á tímum kalda
stríðsins, að því er fram kemur í
grein Þórs Whitehead í tímaritinu
Þjóðmálum.
Lögreglumenn búnir kylfum og svörtum stálhjálmum
en það er eitt dæmið um átök á fjórða og fimmta árat
HBjarni Benediktsson