Morgunblaðið - 26.02.2007, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 26. FEBRÚAR 2007 31
menning
SÝNINGIN sem spannar allan list-
feril Jóns Óskars er svo þéttskipuð
málverkum, teikningum og öðrum
verkum að nánast hvergi sér í hvítan
vegg. Einnig er á sýningunni að
finna myndbandsverk sem er sýnt á
tveimur skjáum inni auk þess að
vera samtímis varpað á hvíttaðan
glugga á horni safnbyggingarinnar.
Myndbandið virðist vera partur úr
tölvuleik þar sem starandi grímu-
klæddur frosinn eða svipbrigðalaus
byssukarl færist fram og til baka á
skjánum með kattliðugum hreyf-
ingum leyniskyttunnar í leit að bráð.
Verkið sést vel utan á safninu þegar
dimma tekur og er þegar upp er
staðið eitt af leiðarstefjum sýning-
arinnar.
Það er ekki aðeins uppsetning
sýningarinnar sem er óvenjuleg í
listasafni heldur er sýningarskráin
það líka en hún er sett upp og prent-
uð í formi glanstímarits með þétt
samanskeyttum myndum af verkum
listamannsins, sýningarskrártextum
eftir mismunandi aðila á ensku og ís-
lensku ásamt tilheyrandi auglýs-
ingum.
Í grein eftir Hannes Sigurðarson,
forstöðumanns Listasafns Akureyr-
ar, í sýningarskránni kemur fram að
Jón Óskar hafi séð sér farborða
gegnum árin með því að vinna við
auglýsingahönnun. Það sé nú fyrst
að hann felli niður þau skörpu skil
sem hann hefur gert á þeirri vinnu
sinni annarsvegar og frjálsri list-
sköpun hins vegar. Hannes talar
einnig um að myndlistarverk Jóns
Óskars hafi aldrei náð almennum
vinsældum á Íslandi, þótt of stór eða
of dökk eða of útlensk. Hins vegar
hafi verk Jóns Óskars verið tilnefnd
til Carnegie-verðlaunanna.
Málverk Jóns Óskars eru aðallega
brún og svört þar sem flæði af tákn-
myndum og texta leysist upp í
óhefta tjáningu, einhverskonar fag-
urfræðilegt tilvistarkennt krass sem
minnir stundum á veggjakrot. Bý-
vaxið í myndunum gefur þeim hlý-
lega áferð, efnisleika og tilfinningu.
Teikningar Jóns Óskars sem sumar
hverjar eru grófar í útfærslu öðlast
oft líka þennan fína efnisleika með
því að vera gerðar í lögum þar sem
hálfgagnsær pappír leikur stórt
hlutverk.
Sýningarskráin er hönnuð af lista-
manninum sjálfum og er augljóslega
merkingarbært sjónrænt og hug-
myndafræðilegt framlag í sýning-
unni. Kolsvartur bakgrunnur forsíð-
unnar er með mynd af
listamanninum ásamt þremur öðr-
um karlmönnum á miðjum aldri.
Einn af þessum mönnum er Mikael
Torfason, framkvæmdastjóri glans-
tímaritaútgáfunnar Birtings, og hin-
ir tveir eru víst líka þekktir menn
hjá útgáfunni og samstarfsmenn
Jóns Óskars. Karlarnir fjórir eru
þungbúnir á svip og ekki laust við að
svipur þeirra tjái, eða eigi að tjá til-
vistarlega angist. Að vissu leyti má
segja að auglýsingaklíkan komi hér í
stað eða sé hliðstæða hugmynd-
arinnar um myndlistarklíkuna. Vin-
ir, eins og dr. Michael Glasmeier
orðar það í greininni „Master of
Lonliness“ drekka og spjalla saman,
útnefna hver annan á sýningar,
skrifa hver fyrir annan eða gefa út
stefnuyfirlýsingar sínar.
Þar sem framsetning sýning-
arinnar virðist eiga að fletta ofan af
þeirri sársaukafullu staðreynd að
myndlistin er partur af hinu kapítal-
íska hagkerfi hvað sem hver segir þá
er áhugaverðast við sýninguna að
skoða hvernig það er gert og til
hvaða myndlíkinga er gripið og á
hvaða hátt afhelgunin er gerð.
Þegar sýningartímaritið er skoðað
er áberandi að auglýsingarnar í því
eru allar undir útlendum vörumerkj-
um og eiga að selja kynjaða lúx-
usvöru. Snyrtivöruauglýsingar þar
sem konum er seld hugmynd um
endurheimt húðarinnar í formi
krema kallast á við hugmyndina um
hið náttúrulega kvenandlit sem mál-
verk. Á sýningunni eru einmitt kald-
hæðnar ljósmyndir af karlmönnum
sem hafa verið málaðir með þykkri
málningu eins og málverk. Auglýs-
ingum um dömubindi sem elska að
vera í g-strengjum er einnig beint til
kvenna en auglýsingu frá Goldfinger
um dagatalsstúlkurnar þeirra er
augljóslega beint til karla. Auglýs-
ingar um lúxusvarning fyrir karla
felast í flottum bílum og demants-
hringum fyrir ástkonurnar. (Mynd
af demantshring eins og öngli með
þremur ofurskvísum hangandi í).
Þótt allar þessar auglýsingar séu
kunnuglegar er ljóst að nákvæmt val
þeirra í tímaritinu hefur ákveðinn
boðskap fram að færa. Ein auglýs-
ingin „Shake your head girl with yo-
ur ponytail“ sýnir fjóra vini sem
hópa sig saman úti í náttúrunni og
horfa í augu áhorfandans. Þessi aug-
lýsing er þó ekki hefðbundin auglýs-
ing þegar betur er að gáð, heldur lík-
lega eitt af myndlistarverkum Jóns
Óskars.
Þessi ofuráhersla á auglýsingar
sem hafa augljósar vísanir til hus-
tlera og vændiskvenna virðist bein-
ast frekar að eðli myndlistarinnar
sjálfrar og stöðu myndlistarmanns-
ins en að eðli kapítalísks markaðar
sem slíks. Strax eftir frönsku bylt-
inguna þegar listamenn þurftu að
selja vinnu sína á frjálsum markaði
skilgreindu þeir sig sem hliðstæðu
vændiskvenna, einstaklinga sem
þurfa að selja sjálfa sig. Þessi vel
þekkta og mikið notaða myndlíking
er í fullu gildi í dag og veldur lista-
mönnum miklum vandræðum. Í list-
heiminum blasir þessi vonda
klemma við hvert sem litið er í öllum
þverstæðunum um sölulist eða heið-
arlega list. Þetta á líka við um bók-
menntir og sagt hefur verið að allir
höfundar sem selji verk sín séu hór-
ur í eðli sínu. Rómantíska bóhema-
hugmyndinn um hinn misskilda
listamann varð ekki síst eftirsókn-
arverð vegna þess að þá var hægt að
komast undan þessari skilgreiningu
vændisins. En það hefur líka verið
gerð tilvistarleg sátt við þessa hug-
mynd þar sem listinni er líkt við hol-
ræsi eða vændi á þeim forsendum að
það sé partur af mannlegu lífi og far-
vegur fyrir nauðsynlegar hvatir eða
úrgang. Þessa tegund upphafningar
þekkjum við vel úr listasögunni allt
fram á okkar dag.
Um leið og Jón Óskar setur list
sína fram í þessu samhengi sölu-
mennskunnar með lauslegum en
skýrum vísunum til sorpblaða-
mennsku og vændis heldur hann í
ákveðið útlit „heiðarlegu listarinnar“
með því að hengja verkin upp í belg
og biðu og undir merkjum sjálfs-
gagnrýni og breiða þannig yfir hve
seljanleg listaverkin eru. Það vill
nefnilega svo til að málverkin hans
Jóns Óskars eru fullgild borgaraleg
lúxusvara sem myndu sóma sér vel
við hvaða sófasett sem væri. Þetta
kom berlega í ljós á sýningu í
ANIMA fyrir jól þar sem eitt af risa-
málverkum hans tók sig sérlega vel
út í heimilislegu umhverfi við hliðina
á flygli.
Sýningin er frábært yfirlit yfir
mikið verk Jóns Óskars og veggfóð-
ursleg uppsetningin er sérlega
skemmtileg þar sem mörg verkanna
vísa beinlínis til veggfóðurs og
veggjaskreytis. Sýningarskráin inni-
heldur marga áhugaverða texta um
verk og listferil Jóns Óskars um leið
og hann nær að draga fram gamalt
og óleyst vandamál listar og mark-
aðar svo ekki sé talað um kynjað eðli
listarinnar. Þótt ekki sé ljóst hvort
niðurstaða sýningarinnar felist í
gamalli feluleikjaklisju (hetjuleg
uppgjöf gagnvart bitrum raunveru-
leikanum) eða ádeila á hana er um-
ræða um þessi málefni bæði áhuga-
verð og brýn. Sýningin hefur til að
bera þau sjaldgæfu gæði að ná að
opna slíka umræðu, ekki síst með því
að gefa á sér ákveðinn höggstað.
Hið óhjákvæmilega vændi listarinnar
Þóra Þórisdóttir
MYNDLIST
Listasafn Akureyrar, Akureyri
Sýningin stendur til 4. mars. Opið alla
daga nema mánudaga kl. 12–17. Að-
gangur 400 krónur.
Jón Óskar, Les yeux de l’ombre jaune
Frábær „Sýningin er frábært yfirlit yfir mikið verk Jóns Óskars.“
KVIKMYNDIN Síðasti konungur
Skotlands er byggð á samnefndri
verðlaunaskáldsögu breska rithöf-
undarins Giles Foden, þar sem
fjallað er um sannsögulega viðburði í
gegnum skáldaðan frásagnarramma.
Vettvangur sögunnar er Úganda í
stjórnartíð Idi Amin Dada sem varð
forseti árið 1971 og stjórnaði landinu
með vænisjúkri valdníðslu, ofbeldi
og morðum til ársins 1979. Í bókinni,
sem og kvikmyndaaðlöguninni eftir
henni, er sögð saga ungs skosks
læknis, Nicholas Garrigan, sem fer
til Úganda í ævintýraleit og kynnist
þar Amin skömmu eftir að hann
komst til valda, en forsetinn naut þá
mikillar lýðhylli, enda gæddur mikl-
um sannfæringarkrafti og persónu-
töfrum. Amin gerir Garrigan að
einkalækni sínum og tekur hann inn í
nánustu hirð sína, en þeir sem hljóta
slíka náð fyrir augum harðstjórans
njóta vellystinga og opins faðmlags.
Hinn ungi og ævintýraþyrsti Garrig-
an lætur tælast af mögnuðum per-
sónuleika Amins og því hóglífi sem
stöðunni fylgir. Á sama tíma fer of-
beldi Amins gagnvart íbúum lands-
ins og andstæðingum sínum stigvax-
andi, en álitið er að um 300 þúsund
Úgandabúar hafi verið myrtir í
stjórnartíð forsetans.
Síðasti konungur Skotlands dreg-
ur upp magnaða mynd af trufluðum
harðstjóra, en gerir hins vegar ekki
nógu mikið til þess að draga upp
mynd af stjórnmálaástandinu í Úg-
anda í kringum stjórnartíð Amins,
raunar er sá flötur myndarinnar
fyrst og fremst bakgrunnsmynstur
til að knýja áfram spennusögu sem
hverfist um leik aðalsöguhetjunnar
við eldinn. Í fyrri hluta myndarinnar
er þó snert á áhugaverðum flötum í
því flókna pólitíska ástandi sem ríkti
í þessari fyrrum nýlendu Breta á
umræddum tíma.
Áherslan er þó fyrst og fremst á
upplifun sakleysingjans Garrigans
sem fer úr öruggum faðmi Vest-
urlanda til þess að upplifa eitthvað
villt og exótískt, en er kominn of
langt inn í „innstu myrkur“ þegar
hann áttar sig á því að of seint er að
snúa við.
Að mörgu leyti sver Síðasti kon-
ungur Skotlands sig í frásagnarhefð
sem birtir hálfblindaða sýn Vest-
urlandabúans á framandi menningu,
en kafar ekki mikið dýpra í þeirri
skoðun en hvað örlög aðalsöguhetj-
unnar varðar. Raunar er erfitt að
hafa mikla samúð með þessari sögu-
persónu sem lítur á Úganda sem
nokkurs konar leikvöll fyrir eigin
holdlegar og veraldlegar fýsnir, og
fer afneitun hans á því sem er í raun
að gerast undir stjórn Amins langt
fram úr því að vera grandaleysi og
verður að vísvitandi þátttöku, þar
sem hann gengur jafnvel svo langt að
stefna lífi annarra í hættu til þess að
viðhalda hóglífinu og velþóknun Am-
ins. Þegar ævintýrum Garrigans í
Úganda lýkur er sagan öll, hetjan er
sloppin úr faðmi ófreskjunnar (og
hér skal ekki sagt hvort hann slepp-
ur lifandi eða dauður, um það hverf-
ist spennuframvindan í síðari helm-
ingi myndarinnar) og vandamál
Úganda verða eftir þar sem hetjan
skilur við. Í reynd tók engin farsæld
við eftir að Amin hrökklaðist frá
völdum í Úganda, og var það vart því
að þakka að umheimurinn fékk frétt-
ir af ástandinu eins og myndin gefur
í skyn í lokin.
Síðasti konungur Skotlands hefur
hins vegar marga kosti sem vega upp
á móti göllunum. Öll umgjörð mynd-
arinnar er gríðarlega vönduð og
áhrifamikil, en leikstjórinn Kevin
Macdonald lagði t.d. áherslu á að
taka myndina í Úganda í samstarfi
við núverandi stjórnvöld og íbúa sem
margir hverjir muna eftir hinni blóð-
ugu ógnarstjórn Amins. Mjög vel er
leikið í myndinni, Skotinn James
McAvoy glímir ágætlega við mót-
sagnir persónu sinnar og Gillian
Anderson á sterka innkomu í hlut-
verki sínu. Forest Whitaker er hins
vegar hjartað í myndinni, en túlkun
hans á harðstjóranum ógurlega er
hreint ógleymanleg. Maður á allt
eins von á að allt fari að nötra í
kringum mann þegar þessi magnaði
leikari þrumar yfir lýðnum í hlut-
verki Amins um leið og hann lætur
skína í bullandi persónutöfra og
sturlun með augnaráðinu einu sam-
an. Ég hefði hins vegar viljað sjá
handrit og leikstjórn sem betur
hæfði og styddi frammistöðu Forests
Whitakers.
Hættulegt
faðmlag
Heiða Jóhannsdóttir
KVIKMYNDIR
Smárabíó og Regnboginn
Leikstjórn: Leikstjórn: Kevin Macdonald.
Aðalhlutverk: Forest Whitaker, James
McAvoy, Kerry Washington, Gillian And-
erson, Simon McBurney og David Oye-
lowo. Bretland, 121 mínúta.
Síðasti konungur Skotlands (The Last
King of Scotland)

Kóngur „Að mörgu leyti sver myndin sig í frásagnarhefð sem birtir hálf blindaða sýn Vesturlandabúans á fram-
andi menningu, en kafar ekki mikið dýpra í þeirri skoðun en hvað örlög aðalsöguhetjunnar varðar.“