Morgunblaðið - 05.11.2007, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 5. NÓVEMBER 2007 21
skeljar sem lifa samtímis einhvern
tíma, þó önnur drepist 200 árum
fyrr en hin, er hægt að tengja sam-
an með því að bera saman munstr-
ið og það er gert með töl-
fræðilegum aðferðum. Þegar
maður fær svo alltaf eldri og eldri
skel fær maður nokkuð öruggt
tímatal.
Einstakt tækifæri
Þetta er eiginlega alveg einstakt
tækifæri sem býðst hérna við Ís-
land vegna þess að kúskelin er al-
geng hérna. Hún virðist lifa
óvenjulega lengi og það er hægt að
tímasetja breytingar í hafinu með
hjálp gjóskulaganna og bera þær
saman við það sem kúskelin hefur
skráð. Þannig að niðurstöðurnar
eru byggðar á nokkrum þáttum.“
Hvað munu þessar rannsóknir
taka langan tíma?
„Verkefnið á að standa í fimm
ár, en við byrjuðum 2006 svo við
höfum fimm ár til að komast að
niðurstöðu, svara þessari mik-
ilvægu spurningu. Sögulegar
heimildir að á síðustu þúsund ár-
um hafi gengið yfir allmikið kulda-
kast með stækkandi jöklum, lítil
ísöld. Kölluð Litla ísöld, en hún
gekk í garð á 14. öld og lauk ekki
fyrr en í byrjun 20. aldar á Íslandi.
Þá var hitastigið hér að minnsta
kosti einni gráðu kaldara en núna
að meðaltali. En þar á undan var
svo hlýindakafli, en um hann ekki
ekki vitað nóg. Það er ekki vitað
hvað hann var hlýr og hvort hlý-
indin voru bæði í hafi og á landi.
Og það er eitt sem þarf að athuga,
hvort hlýnunin á miðaldakaflanum
var eins ör og mikil eins og er að
verða núna. Það er markmiðið með
þessu öllu.
Hafið er vanrækt
Hafið er vanrækt í rannsóknum.
Við vitum minna um hafið og hafs-
botninn en tunglið. Samt er það
þannig þannig að í efstu tveimur
metrum hafsins er meiri varmi en í
öllu andrúmsloftinu þannig að
augljóslega er varmabúskapur
jarðarinnar mjög háður hafinu.
Golfstraumurinn er nokkur hundr-
uð metra þykkur þegar hann kem-
ur til Íslands. Það er því ekkert
smávegis varmamagn sem hafið er
að flytja og dreifa um jörðina. Ef
menn skilja ekki hvernig það kerfi
hagar sér er óvissan með allar
spár alltaf töluverð. Við erum hins
vegar ekkert að efast um að lofts-
lagið sé að hlýna og það er af
manna völdum, en það er líka hlýn-
un af náttúrulegum orsökum. Það
skiptir heilmiklu máli að reyna að
greina þarna á milli,“ segir Jón Ei-
ríksson.
og hafískomur, en við getum lesið
þær út úr setinu, og um eldgos.
Helga B. Bartels Jónsdóttir jarð-
fræðingur er sérfræðingur í göt-
ungarannsóknum, tók þátt í leið-
angri Bjarna Sæmundssonar og
starfar að þessu verkefni við Jarð-
vísindastofnun Háskóla Íslands.
Gjóskulögin mikilvæg
Þau gera okkur kleift að geta
stundað þessar rannsóknir á mun
árangurríkari hátt við Ísland heldur
en annars staðar, þar sem við höf-
um gjóskulög, sem falla í sjóinn fyr-
ir norðan Ísland og niður á botninn
og mynda eins konar tímamerki.
Maður veit frá sögulegum heim-
ildum hvenær eldgosið var og þá
veit maður hvenær setið myndaðist.
Þannig tengir maður saman sjóinn
og tímatal okkar, sem er ekki hægt
nema hafa öskulög. Það er ekki
hægt að mæla aldur sjávarstein-
gervinga eins nákvæmlega og á
landi. Það er vegna þess að sjórinn
blandast ekki eins hratt og vel og
andrúmsloftið. Geislavikt kolefni,
sem notað er til að aldursgreina
dauðar lífverur, blandast svo hægt í
sjónum að það kemur alltaf
skekkja, og hver sjógerð hefur svo-
kallaðan sýndaraldur. Í andrúms-
loftinu blandast þetta bara á einu
ári. Það eru því miklu öruggari
greiningar á landi en í sjó. En ösku-
lögin eru sérstök fyrir Ísland og það
er öskulagasérfræðingur hérna við
stofnunina, Guðrún Larsen, sem
vinnur í þessu verkefni og er að
hjálpa okkur við að tengja gjósku-
lög sem við finnum í hafinu við
ákveðin eldgos eftir að land byggð-
ist. Það hefur gengið mjög vel. Við
höfum til dæmis fundið merki um-
mörg stórgos úr Heklu, Veiðivötn-
um, Snæfellsjökli og fleiri eld-
stöðvum.
Til þess að geta aldursgreint
dauðar kúskeljar af öryggi þarf að
þekkja sýndaraldur sjávar. Mis-
munurinn á gjóskulagatímatalinu
og geislakolstímatalinu gefur okkur
yfirlit yfir breytingar á sýndaraldri
sjávar við Ísland. RANNÍS hefur
nýlega styrkt þennan þátt rann-
sóknanna, sem nú nýtist beint við
greiningar á vaxtarlögum kúskelj-
anna.
Með því að taka þessi gögn öll
saman erum við að vonast til að geta
búið til gagnabanka sem sýnir
tengslin milli andrúmsloftsins og
hafsins í þessi þúsund ár.
Á æviskeiði hverrar skeljar verða
breytingar á lífríkinu og það kemur
fram sem munstur í árlögunum. Í
góðum árum eru lögin þykk. Svo
koma hafísár eða köld ár og þá vex
hún hægt. Þá koma nokkur þunn
lög. Svona breytist þetta og tvær
nda-
á vegum
r þessi
aður, sér-
r í fyrra
gur í júní
p, að-
og Dan-
rður fyr-
Bjarna
kan plóg
undruð
jumst
di skelj-
gar.
inna kú-
skarast í
Eina skel
gja) um
arson
annski
at við að
aðra sem
ldra og
ku Snorra
að við
ngingu
itt dýr
því verð-
ka. Þess
érhæfð-
l að safna
rum.
tlagasýn-
með bor-
m. Það er
en eina
rjum stað
n. Við
m botn-
r í tímann
ð úr kúskelinni
dnáms með því að lesa í árhringi kúskelja
n William
kel á
r í fyrra
nnsókna.
sem vit-
m aldri.
Líffræði Árhringir í kúskel. Hringirnir eru misþykkir eftir árferði í sjón-
um og má lesa miklar upplýsingar út úr þeim auk aldursgreiningar.
Eftir Elvu Björk Sverrisdóttur
elva@mbl.is
Við búum á tímum upplýs-inga og möguleikar tilþess að safna þeim ogmiðla hafa aldrei verið
meiri. Þrátt fyrir það man ég ekki
eftir annarri eins kreppu í blaða-
mennsku þau fjörutíu ár sem ég hef
verið viðriðinn hana.“ Þetta segir
Aidan White, framkvæmdastjóri
Alþjóðasambands blaðamanna,
IFJ, en hann var staddur hér á
landi á dögunum vegna ráðstefn-
unnar Play the Game, þar sem með-
al annars var fjallað um íþróttir og
fjölmiðla.
White segir nauðsynlegt fyrir
fjölmiðlafólk að standa vörð um fag
sitt, en í því skyni hafa Evrópu-
samtök blaðamanna blásið til sér-
staks átaksdags í dag, sem ber yf-
irskriftina Til varnar
blaðamennskunni. Í tilefni dagsins
munu blaðamenn víða um Evrópu
grípa til aðgerða af ýmsu tagi. Tug-
þúsundir blaðamanna taka þátt í að-
gerðunum í dag.
Ritstjórnir hafa minna fé
White segir að spyrja megi hvers
vegna kreppa ríki í heimi blaða-
mennskunnar. Hann tilgreinir
nokkrar ástæður sem hann telur
liggja að baki, en þær snúi bæði að
kjörum og starfsumhverfi blaða-
manna.
White nefnir sem dæmi að laun
blaðamanna séu lág og ekki sé lagt
nægilega upp úr þjálfun blaða-
manna. Þá hafi ritstjórnir hafi
minni peninga milli handanna en
fyrr og það geri að verkum að þær
hafi minni burði til þess að leggja
stund á t.d. rannsóknir.
„Blaðamenn þurfa tíma til þess
að rannsaka mál og þann tíma fá
þeir ekki eins og staðan er í dag,“
segir hann.
Gróðasjónarmið ráðandi
White segir að því miður ráði
skammtímahagsmunir oft för í fjöl-
miðlun nútímans.
„Sumir miðlar reyna að auka út-
breiðslu sína með því að leggja
áherslu á æsifréttamennsku eða
birta stöðugt fréttir af ríku og
frægu fólki. Slíkar fréttir eru orðn-
ar mun fyrirferðameiri en fyrr,“
segir hann. Þegar áherslan sé lögð á
efni eins og þetta hafi blaðamenn
minni tíma til þess að hafa auga með
gjörðum valdhafanna.
White bendir á að um þessar
mundir ríki mikið umrót í fjölmiðla-
geiranum.
„Það ríkir mikil óvissa um hver er
framtíð blaðamennskunnar. Margir
dagblaðaeigendur og eigendur ljós-
vakamiðla eru afar áhyggjufullir yf-
ir framtíðinni sem þeir sjá ekki fyrir
hverfi hans svo hann geti tekið virk-
an þátt,“ segir hann.
Á baráttudegi evrópskra blaða-
manna í dag verður efnt til ýmiss
konar aðgerða. „Á Ítalíu og í Þýska-
landi ætla blaðamenn að leggja nið-
ur vinnu í stutta stund, í öðrum lönd-
um verða mótmælafundir,
bréfasendingar til yfirvalda og þá
verður efnt til umræðna um fagið,“
segir White. Sjálfur er hann búsett-
ur í Brussel en þar verða m.a. mót-
mæli við höfuðstöðvar Fram-
kvæmdastjórnar ESB.
White er spurður hvort hann telji
að eigendur fjölmiðla nútímans
hugsi mest um að græða á útgáf-
unni. Hann kveðst telja að þetta sé
vandamál.
Ungt fólk vill glamúr og frægð
„Fólk sem stjórnar fjölmiðlum í
dag hefur meiri áhuga á að eltast við
gróða en góðar fréttir. Það er sorg-
legt,“ segir hann. White bætir við að
eitt af því sem blaðamenn þurfi að
gera sé að fá eigendur miðlanna til
þess að taka þátt í umræðu um gæði
fjölmiðlanna.
Hann er jafnframt spurður hvort
hann telji að ungir blaðamenn séu
meðvitaðir um að blaðamenn kunni
að hafa ákveðnu hlutverki að gegna í
lýðræðissamfélagi.
„Nei, ekki nægilega. Margt ungt
fólk er spennt fyrir því að vinna í
fjölmiðlum,“ segir White. Til marks
um þetta sé að blaðamannanám í
Evrópu sé afar eftirsótt. „Því miður
er ekki úr miklu að velja fyrir þetta
fólk,“ segir hann. Í Finnlandi séu til
að mynda sex nemar í blaða-
mennsku um hvert laust starf og í
Belgíu berjist 10 nýútskrifaðir
blaðamennskunemar um hvert starf.
„Margir hafa áhuga en það er ekki
mikið úrval sem mætir fólkinu. Og
því miður er margt fólk ekki nógu
meðvitað um hið félagslega hlutverk
blaðamanna. Þegar ég hóf feril minn
í blaðamennsku hafði ég þá hug-
mynd um starfið að það væri í raun
unnið í almannaþágu,“ segir hann.
White kveðst ekki viss um að ungt
fólk hugsi svona í dag. „Ég held að
það sjái fyrir sér glamúr og frægð,
sjónvarp og spennu,“ segir hann.
Margt ungt fólk geri sér í raun
óraunhæfar myndir um starf í blaða-
mennsku.
Þrjú grunngildi
í blaðamennsku
White segir að í blaðamennsku
séu í raun þrjú grunngildi. „Eitt er
að bera virðingu fyrir sannleikanum,
annað er að starfa sjálfstætt og hið
þriðja er skaða ekki aðra. Blaða-
menn verða að hafa í huga að það
sem birt er getur haft afleiðingar.
Við þurfum að gæta þess að skaða
ekki fólk og hafa í huga að orðin eru
eins og vopn. “
sér hvernig muni þróast,“ segir
hann.
Meðal þess sem spurt sé um sé
hvort fjölmiðlar framtíðarinnar eigi
einkum eftir að verða frímiðlar eða
hvort fólk eigi eftir að borga fyrir
aðgang að miðlunum.
„Það liggur ekki fyrir núna hvaða
markaðsmódel verður ráðandi. En
það er ljóst að hið hefðbundna form
sem við höfum lengi þekkt er búið
að vera,“ segir hann.
White segir að tæknibreytingar
sem orðið hafa á undanförnum árum
hafi skapað margar nýjar leiðir til
fjölmiðlunar. Hann vísar í þessu
sambandi til nets, hlaðvarps, gsm-
síma og fleira.
Ný tækni hafi líka gert að verkum
að almenningur tengist fjölmiðl-
unum meira en fyrr. „Almenningur
er orðinn virkur þátttakandi á fjöl-
miðlasviðinu. Allar þessar breyt-
ingar hafa áhrif á fjölmiðlamark-
aðinn og þróun hans.“
„Það má í raun líka ástandinu á
fjölmiðlamarkaðnum eins og það er
núna við fellibyl. Núna er logn en við
vitum að stormurinn nálgast.
Við getum ekki vitað hverjar
verða afleiðingar hans fyrr en ham-
farirnar eru gengnar yfir,“ segir
hann.
Ber að upplýsa almenning
Þeir sem hins vegar verði fyrir
barðinu á þeim breytingum sem nú
eigi sér stað séu blaðamenn. „Þess
vegna höfum við blásið til átaks sem
ber yfirskriftina Til varnar blaða-
mennskunni. „Átakið snýst meðal
annars um að endurvekja grunn-
gildi blaðamennskunnar.“
Fjölmiðlun hafi ekki alltaf snúist
um að hámarka gróða eigenda
þeirra eða hygla ríkjandi vald-
höfum.
„Starf blaðamannsins snýst um
að flytja fréttir sem upplýsa al-
menning um hvað er að gerast í um-
Morgunblaðið/Frikki
Tekur tíma „Blaðamenn þurfa tíma til þess að rannsaka mál og þann tíma fá þeir ekki eins og staðan er í dag,“
segir Aidan White, en hann hefur gegnt stöðu framkvæmdastjóra IFJ í tvo áratugi og hefur aðsetur í Brussel.
Kreppir
að fjölmiðlunum
Í HNOTSKURN
»Aidan White hefur gegntstarfi framkvæmdastjóra
IFJ í 20 ár, en hann var áður
blaðamaður á breska blaðinu
Guardian.
»Ýmiss konar aðgerðirfara fram í dag í tilefni af
baráttudegi evrópskra blaða-
manna.
»Blaðamannafélag Íslandsefnir í kvöld til pressu-
kvölds á Kornhlöðunni klukk-
an 20 um gæði íslenskrar
blaðamennsku.
» Í pallborðsumræðum takaþátt Páll Magnússon út-
varpsstjóri og Ari Edwald,
framkvæmdastjóri 365 miðla.
KÚSKELIN er stundum kölluð tré hafsins, enda bætir hún við sig einu
vaxtarlagi úr kalki á hverju ári, og þess vegna er hægt að telja árslög í
henni eins og árhringi í trjám. Kalklögin endurspegla ástand sjávar á
hverju vaxtarári dýrsins, og það má líkja kúskelinni við upptökutæki sem
liggur á hafsbotninum og nemur hitastig, seltu og fæðuframboð frá ári
til árs. Þess vegna skipulagði hafsbotnshópurinn í Millennium rann-
sóknaleiðangur með rannsóknaskipinu Bjarna Sæmundssyni í júní 2006,
meðal annars til þess að safna kúskeljum frá norðlenska landgrunninu.
Leiðangursstjóri var dr. Jón Eiríksson. Ef vel tækist til mundu finnast
kúskeljar frá dögum Hrafna-Flóka og Naddoðar, frá dögum Snorra
Sturlusonar, Jóns Arasonar, Jóns Sigurðssonar, og allt fram á okkar
daga. Þannig mætti byggja upp gagnabanka með vaxtarlögum frá hverju
ári Íslandssögunnar.
Tré hafsins