Náttúrufræðingurinn - 1998, Blaðsíða 21

3. mynd. Vestari Jökulsá í upphafi vetrar. Lág vatnsstaða og tœrt vatn
einkenna ána. Um sumarið náði vatnið nœrri að flugnagildrunni, sem
notuð er við söfnun á fljúgandi skordýrum. - Glacial river W-Jökulsá at
onset of winter. Low water level and clear water characterize the river.
In the summer, the water reached the window trap used for catching
flying insects. Ljósm./photo Gísli Már Gíslason.
Ofantaldar að-
stæður valda því
að grunnvatns-
geymd og grunn-
vatnsstreymi um
elstu berglögin
er lítið, en oft
mjög mikið í nú-
tíma jarðmynd-
unum
■FARVEGIR
Farvegir mótast
af rennsli, halla,
framburði og
botngerð (Davíð
Egilsono.lf 1991).
Ár skiptast í þrjá
meginflokka eftir
gerð farvega:
beinar, álóttar
(kvíslóttar) og
bugðóttar ár.
Hver á skiptist
gjarnan í kafla þar sem mismunandi
gerðir farvega geta skipst á.
Beinarár: Halli yfirleitt meiri en 5 m/km.
Þær renna iðulega á klöppum eða stórgrýti.
Rennsli og halli ráða mestu um hve
stórgrýttur botninn verður. Efri hluti Brúarár
er skýrt dæmi um beina á.
Álóttar ár: Þær verða einkennandi þar
sem halli er 1-5 m/km og þar sem áin getur
breitt úr sér. Botnefni er yfirleitt sandur eða
möl, kornastærð einsleit og binding efnis
léleg. Framburður er oft mikill. í jökulánni
Skaftá eru víða álóttir kallar og meðal dragáa
er Svarfaðardalsá ágætt dæmi um álótta á.
Bugðóttar ár: Þar sem halli er minni en 1
m/km og framburður lítill verða ár gjarnan
bugðóttar. Botnefni er einkum sandur eða
fínkornaðra efni. Þekktustu ár af þessari
gerð eru Reykjadalsá í Borgarfirði og
Fnjóská.
Beinir og álóttir farvegir eru algengari en
bugðóttir, og eru ástæður þess m.a. þær að
landið er víða sundurskorið af sprungum og
misgengjum og halli lands er víðast hvar
mikill vegna örrar (nýlegrar) upphleðslu og
mikils magns af fremur auðrofnu efni.
■ RENNSLISEIGINLEIKAR
Rennsliseiginleikar straumvatna eru afar
misjafnir og fara eftir jarðgerð á vatnasviði
þeirra. Ám hefur verið skipt upp í jökulár,
dragár og lindár á grundvelli uppruna
rennslisins (Guðmundur Kjartansson 1943).
Jökulár koma frá jöklum vegna bráðnunar
þeirra (1. og 2. rnynd). Þær eru mestar að
sumrinu og flytja þá nteð sér mikinn aur
undan jöklunum. Á veturna eru þær oftast
mjög vatnslitlar og iðulega nærri tærar (3.
mynd). Hvergi er breytileikinn meiri í rennsli
en í jökulám. Aurinn gerir það að verkum að
botninn nýtur takmarkaðrar birtu og í þeim
má gera ráð fyrir að það grófasta af aurnum
skríði með bolni og hvítskúri steinana þar
sem botninn er grófur. Grugg og botnskrið
takmarkar möguleika þörunga til að þrífast.
Dragár verða þar sem grunnvatnsrennsli
99