Náttúrufræðingurinn - 1998, Blaðsíða 49

JÖKULGARÐAR Á
Mýrdalssandi
JÓN JÓNSSON
Hálf öld eða meira mun nú liðin frá
því að Kjartan Jóhannesson
(1913-1990) frá Herjólfsstöðum
--------- gerði sér grein fyrir því að hæðir
þær sem bæirnir Holt og Herjólfsstaðir
standa á eru fornir jökulgarðar og vitni þess
að þar hafi jökulröndin verið, meira eða
minna kyrrstæð um langan aldur en á meðan
mataði ísstraumurinn fram ógrynni af grjóti í
öllum stærðum og gerðum og skilaði því af
sér svo úr hlóðst garður við jökulrönd. Garð
þennan, að vfsu ekki óslitinn, má nú rekja frá
Fljótshverfi til Mýrdals.
Sumarið 1976 gafst mér tækifæri, undir
leiðsögn Kjartans, til að skoða þá jökul-
garða vestur af Herjólfsstöðum sem ekki eru
jarðvegi þaktir og því auðvelt að sjá hvernig
byggðir eru og úr hvers konar efni. Kross-
hóll og nokkrir aðrir smærri partar af
garðinum voru skoðaðir. Um þetta reit ég
greinarkorn í Týli 1977, aðallega til að vekja
athygli þeirra sem stunda rannsóknir í
sambandi við ísaldarjarðfræði, en ekki vissi
Jón Jónsson (f. 1910) lauk fil.lic.-prófi í jarðfræði
frá Uppsalaháskóla árið 1958. Hann starfaði hjá
Raforkumálaskrifstofunni og síðar Orkustofnun
frá 1958 til 1980 er hann lét af störfum fyrir
aldurs sakir. Þar fékkst Jón einkum við leit að
köldu og heitu vatni og síðast við gerð jarð-
fræðikorts af Reykjanesskaga. Á árunum 1969-
1974 starfaði Jón á vegum Sameinuðu þjóðanna í
Mið-Ameríku og fór síðar fjölda ferða sem ráðgjafi
á þeirra vegum, einkum til Afríkulanda. Eftir að
hann lét af störfum hefur hann haldið áfram
rannsóknum, m.a. við Eyjafjallajökul og í ná-
grenni við æskuslóðirnar í Vestur-Skaftafellssýslu.
Jón Jónsson er heiðursfélagi í Hinu íslenska
náttúrufræðifélagi.
Náttúrufræðingurinn 68 (2), bls. 127-128, 1998.
ég til þess að um þetta hefði verið ritað áður.
Því miður var ég á þessum árum undir svo
sterkum áhrifum af fullyrðingum um Eldgjár-
hraun á Mýrdalssandi að ég varði meiri tíma
í að skoða hvernig hraun hafði flætt um
skörð í jökulgörðum en að athuga þá sjálfa.
Það var svo 1984 að Gissur bróðir
Kjartans bauð mér með bræðrum sínum í
meiri háttar skoðunarferð um Álftaver, frá
ljöru til háfjalla. Þá gafst tækifæri að skoða
margt betur m.a. þann mikla dæmigerða
jökulgarð Skálmabæjar-Grjóteyri, en hann er
gróðurlaus og þægilegt að skoða. Yfirleitt
eru þessir jökulgarðar úr fremur smágerðu
efni: steinum, völum, möl og sandi. Lítið er
um stórgrýti, þótt það komi fyrir, og leir er
ntjög lítið áberandi. Ráðandi bergtegund er
blágrýti en líparíti og öðru súru eða ísúru
bergi bregður fyrir, einkum á svæðinu
vestanverðu. í smálögum af fínum sandi má
greina móbergseinkenni (palagónítiseringu).
Síðasta átakið hvað þessa jökulgarða
varðar var athugun í Hjörleifshöfða með
aðstoð frænda míns, Guðmundar Guðlaugs-
sonar rafvirkjameistara, en hann er þessum
slóðum kunnugur (Jón Jónsson 1994). Á
höfðanum norðanverðum er hóll úr dökku
lausagrjóti. Hann er um 80 m hár og stendur
ofan á móbergsmyndun höfðans en er henni
alveg óviðkomandi. Efnið í hólnum er mest
fremur smágert: steinvölur, möl, sandur og
aska. Allstórirsteinareru innan um. Þeir eru
yfirleitt með ljósa veðrunarhúð og hafa
reynst vera ísúrt berg eða andesít. Margir
þessara steina haí'a klofnað vegna frost-
veðrunar svo úr hefur orðið bunki af hellum,
127