Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 49

áin borið leir og fínan sand í hraunið. Þeg-
ar nú vatnið hvarf úr farvegunum þornaði
sandurinn, sandfok hófst og þar með eyð-
ing gróðurs. Jafnframt lækkaði og hvarf
hið falska grunnvatn sem verið hafði
gróðri nokkur björg, lindum og lækjum
við rönd hraunsins fækkaði. í áðurnefndu
sundi var Stapafoss „með stórum svelg og
iðukasti“ og lá farvegur árinnar þaðan
austur með Klaustursfjalli, nokkuð frá
fjallinu þó, því vestur af Laxárnesi er smá-
blettur af eldra hrauni, sem stendur út
undan Eldhrauninu. Enn má sjá á hrauninu
hvar farvegurinn var. Þar er helluhrauns-
belti en flæddi svo út yfir barma hans til
beggja hliða (14. mynd). Austan við
Laxárnes rennur áin milli hrauns og hlíðar.
Það mun nú álit flestra þeirra er skoðað
hafa málið í alvöru og eru staðháttum
kunnugir, að það sem Landnáma nefnir
Nýkoma sé vatnsfall og er þá vart um
annað að ræða en Skaftá. Nafnið bendir
ótvírætt til þess að byggðarmenn hafi
orðið vitni að þeim atburði. Þegar áin tók
að renna þessa leið breyttust aðstæður
austan hraunsins. Stjórnarsandur varð til
en þar kann að hafa verið a.m.k. að hluta
til gróið land. Hann er að mestu vikur.
Gróðurlendi meðfram hrauninu hvarf
undir sand, lækir sem undan hraunrönd-
inni komu og runnið höfðu í föstum far-
vegum fengu ekki lengur framrás en stífl-
uðust upp, en botn þeirra er nú langt fyrir
neðan yfirborð jökulárinnar, sem stöðugt
hækkar sinn eigin grunn. Afrennsli frá
tjörnum og stöðuvötnum hækkaði svo vatn
flæddi yfir gróið land. Þetta má víða sjá
meðfram Landbroti að norðan og austan.
Einna ljósast dæmi er Víkurflóð. Líklega
varð þetta þrennt nær samtímis: Skaftá
breytti um farveg, Stjórnarsandur varð til
og Skjaldbreið fór í eyði.
■ HVENÆR VARÐ
BREYTINGIN
Engar skráðar heimildir eru þekktar unt
það hvenær Skaftá breytti um farveg. Áður
er getið frásagnar séra Jóns. Riti sínu um
Skaftárelda lauk hann 1788. Af korti
Sæmundar Hólm er ljóst að honum var
kunnugt um að áin hafði áður runnið suður
Landbrot. Sæmundur var fæddur og
uppalinn í Hólmaseli og ætla má að kort
hans sýni rétt hvar Hólmar og Hólmasel
voru. Skrýtið er að hann sýnir Seglbúðar-
stemmu, lítinn læk, á kortinu en ekki
Tröllshyl. Röð bæja í Landbroti er ekki
rétt hjá honum. Sveinn Pálsson nefnir
„Skaftá hina fornu“ (Ferðabók bls. 265).
Svo virðist því sem það hafi verið nokkuð
almennt vitað að Skaftá hafi áður runnið
þessa leið. M.a. er þess getið í heimildum
að hún hafi valdið skaða á landi Ytra-
Hrauns. Því má svo bæta hér við að það er
engan veginn sjálfsagt að áin öll hafi strax
farið í hinn nýja farveg. Ekki hef ég fundið
Tröllshyl nefndan í ritum og nær er mér að
halda að ljósmyndir þær sem hér birtast og
teknar eru 1930 séu þær fyrstu af þeim
skemmtilega stað. Skal nú aftur vikið að
tímaspursmálinu. í Öræfajökli varð, 1362,
mesta sprengigos sem orðið hefur hér á
landi á sögulegum tíma. Öskulag frá því er
að finna um allt Landbrot, Síðu og Fljóts-
hverfi. í Landbroti er það víðast hvar um 2
cm þykkt. Það er ljósleitt (súrt) líparít-
öskulag og afar auðþekkt. Að jafnaði er
svart lag í því neðst. Jóhann Helgason
jarðfræðingur, sem mest og best hefur
rannsakað jarðfræði Öræfa og þar á meðal
myndanir frá gosinu 1362, hefur tjáð rnér
að þarna sé í raun um eitt öskulag að ræða.
Þegar þess er gætt að ártalið fyrir þetta gos
er þekkt er ljóst að nota má það til
viðmiðunar.
Þegar ég reyndi að grafast fyrir um aldur
hraunsins notaði ég mér þetta á ofur-
einfaldan hátt, með því að mæla frá yfir-
borði lands niður á öskulagið, þ.e. niður til
ársins 1362 og svo frá öskulaginu niður á
hraun. Að sjálfsögðu verður að velja staði
þar sem jarðlög eru sem líkust báðum
megin við öskulagið, en slíkir staðir eru
ekki vandfundnir. Út frá þessu má svo fá
mælikvarða á hraða jarðmyndunar á þessu
svæði milli ákveðinna öskulaga með
þekktan aldur. Það sýndi að jarðvegs-
þykknun á þessu svæði hefur verið sem
47