Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 8

4. mynd. Arekstur brots úr halastjömunni Shoemaker-Levy 9 við Júpíter 22. júlí 1994.
Galíleó var þar í „stúkusceti“ og náðifjölda mynda og mœlingum af atburðunum. Hér er
það brot W sem skellur á reikistjörnunni. Frá fyrstu að síðustu mynd liðu 7 sekúndur og
sést árekstrarsprengingin greinilega. Mynd Geimferðastofnun Bandaríkjanna.
massi allra smástirnanna er mun minni en
venjulegra reikistjarna (heildarmassi þeirra
er líklega um 0,04% af massa jarðar). Nú er
talið líklegast að smástirnin séu leifar
efnisins sem sólkerfið myndaðist úr, en
smástirnabeltið liggur á milli brauta Mars
og Júpíters, um tvisvar til þrisvar sinnum
lengra frá sólinni en jörðin (sjá 2. mynd).
Þar hafa nú verið mæidar brautir um 5000
smástirna en talið er að alls séu þau um
100.000, flest smá. Stærsta smástirnið,
Seres (Ceres), er tæplega 1000 km í þver-
mál en til samanburðar má nefna að þver-
mál jarðar er um 13.000 km. Hraðamunur
tveggja smástirna er oft um 5 km/s, sem
veldur því að þau ná ekki að safnast saman
og mynda reikistjörnu. Árekstrar þeirra í
milli eru algengir og geta þau þá hrokkið
sundur. Sum brotin geta lent á braut um
smástirni (t.d. Idu) en önnur dottið inn á við
í sólkerfinu og jafnvel endað sem loft-
steinar á jörðinni.
1 júlí 1994 var Galíleó eina mælitækið
sem sá beint árekstra halastjörnunnar Shoe-
maker-Levy 9 við Júpíter (Gunnlaugur
Björnsson 1994). Fengust þá m.a. nákvæm-
ar mælingar á árekstrartímum halstjörnu-
brotanna við reikistjörnuna, einnig á stærð,
hitastigi og líftíma eldsúlnanna sem upp
stigu. Þá sást einnig vel er efnið sem
þeyttist upp úr gufuhvolfi Júpíters við
árekstrana féll aftur niður á hvolfið (4.
mynd). Galfleó sendi fjölda mynda og
mælinga frá árekstrinum til jarðar, en þó
varð að „henda” allmiklu af mæligögnum
vegna fjarskiptavandamála.
Frá því í desember 1994 hefur Galíleó
farið í gegnum nokkra „ryk-storma“ á leið
sinni til áfangastaðar. Stormar þessir virð-
ast koma frá Júpíter, en þeirra hafði áður
orðið vart í mælitækjum um borð í geim-
flauginni Odysseifi, sem nú gerir rann-
sóknir á sólinni. I ágúst 1995 lenti Galíleó í
sterkasta storminum til þessa. Mælitæki
sýndu þá árekstra 20.000 agna á dag við
flaugina, samanborið við u.þ.b. einn slíkan
árekstur á þriggja daga fresti. Allmikið af
mælingunum á rykinu hefur þegar verið
sent til jarðar og eru þau gögn nú í
úrvinnslu.
■ Á LEIÐARENDA
Þann 13. júlí síðastliðinn var kannanum
sleppt frá Galíleó og hann látinn falla í átt
að Júpíter. Skömmu síðar voru hreyflar
Galíleós ræstir og brautinni breytt lítillega
til að hann næði réttri staðsetningu þann 7.
desember 1995. Sex stundum áðuren kann-
inn nær „yfirborði“ Júpíters, sem hér er
skilgreint sem sú hæð þar sem loftþrýsting-
urinn jafngildir einni loftþyngd, verða
mælitæki kannans ræst. Um kl. 23 að ís-
lenskum tíma þann dag mun kanninn svífa
í fallhlíf inn í gufuhvolfið og senda gögn í
6