Náttúrufræðingurinn - 1995, Blaðsíða 42

■ HÁLSAR
8. mynd. Þversnið af Háahól hjá Kársstöðum.
inn. Þar, við Grenlæk, í Ófærugili og við
Tungufoss, má sjá nokkuð af innri bygg-
ingu hraunsins. Þar er þétt, næstum svart
berg, gjall, hraunkúlur og rauðamöl í
furðulegum hrærigraut. Sums staðar rísa
háir hólar upp úr lægðum og lautum og
verður toppur hólsins oft hærri en landið
báðum megin dalsins (sjá 8. mynd og 6.
mynd). Hraunkúlur (Jón Jónsson 1990) eru
hér með tvennu móti: Annars vegar stórar,
jafnvel allt að 2 m í þvermál, og myndaðar
þannig að hraun hefur vafist utan um grófa
möl og stundum reglulega Iagskiptan sand,
og hins vegar litlar kúlur, oft á stærð við
tennisbolta og með kjarna, sem storknaður
var áður en hann hóf ferð eftir sprengingu,
fyrst gegnum bergkviku en síðan loftferð,
vafði í henni um sig hjúp úr kvikunni og
varð við það að reglulegri kúlu og féll til
jarðar. Slíkar kúlur verða ekki greindar frá
öðrum sem verða til í eldvarpinu sjálfu.
Víða er hraunbrúnin firna brött eins og sjá
má á yfirborði, en það hefur hvergi komið
eins vel í ljós og við borun eftir
neysluvatni fyrir byggðina að Kirkju-
bæjarklaustri. Borhola var þá ákvörðuð í
landi Hæðargarðs, rétt sunnan við Skaftá,
á malarbornum sandi sem ég taldi að vera
mundi ofan á hrauni. Þegar ég var nýkom-
inn heim úr þessari ferð hringdi borstjór-
inn, Jón Ögmundsson, til mín og sagði að
þarna væri sandur niður úr. Eg bað hann þá
að færa sig svo sem 8-10 m til suðurs. Þar
var borað niður úr hrauninu á 22 m dýpi.
Af þessu er ljóst að hraunbrúnin þarna er
há og snarbrött. Örstutt sunnar er yfirborð
hraunsins sennilega 5-8 m hærra en toppur
holunnar. Hraunið er því býsna þykkt á
þessum stað.
Einkennandi fyrir norður- og
austurhluta Landbrots eru hinir
svonefndu hálsar. Þeir koma
fyrir á sama svæði og hólarnir
en ekki utan þess. Hálsarnir eru
tangar sem teygja sig út frá
meginhrauninu. Þeir eru úr
þéttu bergi og gjall er vart í
þeim að sjá. Það sem þó öðru
fremur einkennir þá er að þeir eru rifnir að
endilöngu og bergflykki hallast út frá
sprungunni til beggja hliða. Nú er þessi
sprunga víðast hvar jarðvegi fylltur og
grasi gróinn dalur, sem við á unga aldri
höfðum okkur til skemmtunar að ganga
eftir. Einna mest dæmigerður fyrir þessa
hálsa er Norðurháls norður af túninu í
Hátúnum. Baðstofunef við Skaftá norður
af Nýjabæ, en sem næst gegnt Kirkju-
bæjarklaustri, er dæmigert fyrir það hvern-
ig bergið hefur rifnað að hálsinum endi-
löngum, en kröftugar skriðrákir einkenna
bergfletina til beggja hliða (9. mynd).
Auðséð er af þeim að bergið hefur verið
heitt þegar þessar hreyfingar áttu sér stað.
Það má ennfremur ráða af því að sums
staðar er bergflöturinn rauður (oxaður). Eg
hef áður haldið því fram að hálsarnir væru
undanhlaup frá meginhrauninu og hef ekki
getað fundið aðra skýringu betri. Það
virðist því vera svo að á sama tíma og
gervigígirnir voru að myndast eða höfðu
myndast var enn fyrir hendi hraunkvika
sem var nægilega heit og þunnfljótandi til
þess að geta brotist út undan hraun-
röndinni og streymt góðan spöl út frá
meginhrauninu. Þekkt er dæmi um að eftir
að gervigígir voru komnir gat hraunkvika
úr sama gosi myndað tjarnir á milli þeirra.
Lengst nær Heimsendasker, sem raunar er
nyrsti hluti Ásgarðshálsa en norðan Skaft-
ár sem skilið hefur það frá hálsunum. Hluti
af þessu undanhlaupi er Stakháls sem
myndar næstum rétt horn við aðal-
undanhlaupið. Holuhraun hjá Ytri-Tungu
er samskonar myndun og hálsarnir. Svo er
röðin af hálsum, fyrir utan áðurnefndan
Norðurháls, Víkurháls (Saurbæjarháls),
40