Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 42

Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 42
■ HÁLSAR 8. mynd. Þversnið af Háahól hjá Kársstöðum. inn. Þar, við Grenlæk, í Ófærugili og við Tungufoss, má sjá nokkuð af innri bygg- ingu hraunsins. Þar er þétt, næstum svart berg, gjall, hraunkúlur og rauðamöl í furðulegum hrærigraut. Sums staðar rísa háir hólar upp úr lægðum og lautum og verður toppur hólsins oft hærri en landið báðum megin dalsins (sjá 8. mynd og 6. mynd). Hraunkúlur (Jón Jónsson 1990) eru hér með tvennu móti: Annars vegar stórar, jafnvel allt að 2 m í þvermál, og myndaðar þannig að hraun hefur vafist utan um grófa möl og stundum reglulega Iagskiptan sand, og hins vegar litlar kúlur, oft á stærð við tennisbolta og með kjarna, sem storknaður var áður en hann hóf ferð eftir sprengingu, fyrst gegnum bergkviku en síðan loftferð, vafði í henni um sig hjúp úr kvikunni og varð við það að reglulegri kúlu og féll til jarðar. Slíkar kúlur verða ekki greindar frá öðrum sem verða til í eldvarpinu sjálfu. Víða er hraunbrúnin firna brött eins og sjá má á yfirborði, en það hefur hvergi komið eins vel í ljós og við borun eftir neysluvatni fyrir byggðina að Kirkju- bæjarklaustri. Borhola var þá ákvörðuð í landi Hæðargarðs, rétt sunnan við Skaftá, á malarbornum sandi sem ég taldi að vera mundi ofan á hrauni. Þegar ég var nýkom- inn heim úr þessari ferð hringdi borstjór- inn, Jón Ögmundsson, til mín og sagði að þarna væri sandur niður úr. Eg bað hann þá að færa sig svo sem 8-10 m til suðurs. Þar var borað niður úr hrauninu á 22 m dýpi. Af þessu er ljóst að hraunbrúnin þarna er há og snarbrött. Örstutt sunnar er yfirborð hraunsins sennilega 5-8 m hærra en toppur holunnar. Hraunið er því býsna þykkt á þessum stað. Einkennandi fyrir norður- og austurhluta Landbrots eru hinir svonefndu hálsar. Þeir koma fyrir á sama svæði og hólarnir en ekki utan þess. Hálsarnir eru tangar sem teygja sig út frá meginhrauninu. Þeir eru úr þéttu bergi og gjall er vart í þeim að sjá. Það sem þó öðru fremur einkennir þá er að þeir eru rifnir að endilöngu og bergflykki hallast út frá sprungunni til beggja hliða. Nú er þessi sprunga víðast hvar jarðvegi fylltur og grasi gróinn dalur, sem við á unga aldri höfðum okkur til skemmtunar að ganga eftir. Einna mest dæmigerður fyrir þessa hálsa er Norðurháls norður af túninu í Hátúnum. Baðstofunef við Skaftá norður af Nýjabæ, en sem næst gegnt Kirkju- bæjarklaustri, er dæmigert fyrir það hvern- ig bergið hefur rifnað að hálsinum endi- löngum, en kröftugar skriðrákir einkenna bergfletina til beggja hliða (9. mynd). Auðséð er af þeim að bergið hefur verið heitt þegar þessar hreyfingar áttu sér stað. Það má ennfremur ráða af því að sums staðar er bergflöturinn rauður (oxaður). Eg hef áður haldið því fram að hálsarnir væru undanhlaup frá meginhrauninu og hef ekki getað fundið aðra skýringu betri. Það virðist því vera svo að á sama tíma og gervigígirnir voru að myndast eða höfðu myndast var enn fyrir hendi hraunkvika sem var nægilega heit og þunnfljótandi til þess að geta brotist út undan hraun- röndinni og streymt góðan spöl út frá meginhrauninu. Þekkt er dæmi um að eftir að gervigígir voru komnir gat hraunkvika úr sama gosi myndað tjarnir á milli þeirra. Lengst nær Heimsendasker, sem raunar er nyrsti hluti Ásgarðshálsa en norðan Skaft- ár sem skilið hefur það frá hálsunum. Hluti af þessu undanhlaupi er Stakháls sem myndar næstum rétt horn við aðal- undanhlaupið. Holuhraun hjá Ytri-Tungu er samskonar myndun og hálsarnir. Svo er röðin af hálsum, fyrir utan áðurnefndan Norðurháls, Víkurháls (Saurbæjarháls), 40
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.