Náttúrufræðingurinn - 1980, Síða 19

Haukur J óhannesson:
Jarðlagaskipan og þróun
rekbelta á Vesturlandi
Á síðustu tveimur áratugum hefur
þekkingu á jarðfræði íslands fleygt
fram, einkum þó þekkingu á tertíera
jarðlagastaflanum sem lítið var vitað
um fyrir. Rannsóknir G. P. L. Walkers á
Austurlandi á seinni hluta sjötta ára-
tugsins og fyrri hluta þess sjöunda
mörkuðu tímamót í jarðfræðikortlagn-
ingu á íslandi. Með rannsóknum sínum
gat Walker (1959) sett fram flokkunar-
kerfi sem hefur auðveldað jarðfræð-
ingum að kortleggja tertíera og ár-
kvartera staflann. Á sjötta áratugnum
urðu segulmælingar til þess að auðvelda
tengingar og aldursákvörðun jarðlaga-
staflans (J. Hospers 1953, Trausti
Einarsson 1957). Flokkunarkerfi Walk-
ers og segulmælingar á hraunlögum
hafa opnað nýja innsýn í hin eldri jarð-
lög á landinu. Með þessum aðferðum
hafa allstór svæði verið kortlögð einkum
á Suður- og Vesturlandi, en mikill hluti
landsins er þó enn að mestu óþekktur.
ísland er jarðfræðilega ungt land og
elstu jarðlög, sem sjást ofansjávar, eru
talin um 15—16 milljóna ára gömul
(Moorbath o.fl. 1968). Eldvirkni hefur
verið nær stöðug og jöfn allan þennan
tíma. Gosvirkni virðist ávallt hafa verið
takmörkuð við eitt eða fleiri gosbelti,
sem legið hafa um Iandið frá suðvestri til
norðausturs. Gosbeltin hafa sennilega
oftast verið í miðju landinu og jarðlög
sem mynduðust hefur rekið út frá þeim
til beggja átta. Þannig eru jarðlög yst á
Vestfjörðum og Austfjörðum upphaf-
lega mynduð nálægt þáverandi miðju
landsins, en hefur síðan rekið til vesturs
og austurs. Tertíeri jarðlagastaflinn,
sem er ofansjávar, er talinn vera um 10
km þykkur (Walker 1964) og jarðlögum
hallar að jafnaði inn að hinum virku
gosbeltum, frá austri og vestri: jarðlögin
rnynda því eins konar samhverfu(r) og í
þeim eru rekbeltin.
Hvert gosbelti skiptist i aðgreindar
sprunguþyrpingar og í miðju hverrar
þyrpingar er megineldstöð (Kristján
Sæmundsson 1978). Verður að líta á
sprunguþyrpinguna og megineldstöð-
ina sem eina einingu.
Samhverfan verður til vegna ferg-
ingar í gosbeltinu samhliða gliðnun um
það (Guðmundur Pálmason 1973). Því
má ætla að meiri háttar samhverfur í
tertíera staflanum séu leifar fornra og
útkulnaðra rekbelta. Gosbelti þar sem
jafnframt á sér stað gliðnun verður hér
nefnt rekbelti. Reykjanes-Langjökuls-
gosbeltið og norðurhluti Austurgos-
Náttúrufræðingurinn, 50 (1), 1980
13