Náttúrufræðingurinn - 1984, Page 35

Sigurður Þórarinsson:
Nornahár
I. Brot úr rannsóknarsögu
Síðustu árin hefur mikið verið ritað,
rætt og rifist hérlendis um fyrirhugaða
steinullarverksmiðju og staðsetningu
hennar. Hráefni til steinullarfram-
leiðslu er hér óþrjótandi, þar sem er
íslenska basaltið, aðalbergtegund
landsins. En það er ekki nýtt að
steinull sé framleidd hér á landi og er
þá ekki átt við þá litlu verksmiðju,
sem starfrækt var hér í Reykjavík í
nokkur ár upp úr annarri heimsstyrj-
öldinni. Sannleikurinn er nefnilega sá,
að allt frá því að jarðsaga íslands hófst
hefur steinull verið framleidd hér öðru
hvoru með náttúrlegum hætti í þeirri
gerð eldgosa sem nefnd er flæðigos.
Sú tegund steinullar, sem myndast í
flæðigosum er í vísindaritum nefnd
Pelehár (1. mynd) og er það heiti kom-
ið frá eynni Hawaii í Sandvíkureyjum
og er þýðing á heiti þessa fyrirbæris á
máli frumbyggja eyjanna, Laacho o
Pele. Pele var gyðja eldsins í trú frum-
byggjanna og átti heima í öskju eld-
fjallsins Haleakala (húss sólarinnar) á
næst syðstu og næst stærstu Sandvíkur-
eynni, Maui, áður en hún fluttist til
syðstu og stærstu eyjarinnar, Hawaii,
sem nú er eldvirkust. Þær lýsingar á
Pelehári og myndun þess, sem er að
finna í bókum um eldfjallafræði, eru
flestar tengdar athugunum á
hrauntjörninni frægu, sem frá því að
hvftir menn höfðu fyrst fregnir af og
fram til 1924 var í Halemaumau, hvirf-
ilöskju dyngjunnar Kilauea, sem er
suðaustan í risadyngjunni Mauna Loa,
mesta eldfjalli jarðar.
Hinn frægi ameríski jarðfræðingur,
James Dwight Dana (1813 — 1895)
lagði grundvöllinn að þekkingu okkar
á jarðfræði Hawaii, sem þátttakandi í
bandarískum leiðangri United States
Exploring Expedition, 1838—1842, og
mun, að því er ég best veit, fyrstur
vísindamanna til að lýsa myndun Pele-
hárs. Að frásögn Dana undanskilinni
hefst skráð saga Kilauea, sem
innfæddir nefna Lua Pele, með komu
nokkurra trúboða þangað í ágústmán-
uði 1823. Þessir trúboðar Iýstu
hrauntjörninni, söfnuðu þar Pelehári
og fundu einnig eitthvað af því um 11
km („seven miles“) suður af gígnum
(Dana 1890, bls. 45). Sjálfur kom
Dana að hrauntjörninni Halemaumau
í áðurnefndum leiðangri í nóvember
1840. í riti um rannsóknir sínar í þess-
um leiðangri hefur hann lýst Pelehárs-
mynduninni eins og hún kom honum
þá fyrir sjónir (Dana 1849, bls. 179;
þýð. S. Þ.):
„í einum af þessum hraunpollum var
myndun Pelehárs, eða vúlkanskra gler-
þráða, í gangi. Þetta hár myndaði þykkt
yfirborðslag hlémegin, með samsíða
þráðum, er lágu eins og nýslegið gras í
átt frá pollunum. Eftir örstutta athugun
á þessu var augljóst, að þetta hár mynd-
aðist úr bráðnu hrauni, sem þeyttist
Náttúrufræðingurinn 53 (3-4), bls. 127-134, 1984
127