Náttúrufræðingurinn - 1984, Qupperneq 39

árelda eftir séra Jón Steingrímsson,
dagsett 4. júlí 1783, er varðveitt í Þjóð-
skjalasafni (ísl. stjórnard. Isl. Journ.
9, fylgiskjal nr. 1438). Hún byrjar svo:
„í svokölluðum Síðusveitarafrétti í
fullu útsuðri af Síðujöklinum gaf sig til
ein eldgjá eftir mikla jarðskjálfta þann
8da Junii næstliðna, dreif þá ösku og
loðnu sandfalli yfir þessa sveit að spor-
rækt varð á jörðu á þriðja dægri þar
frá“.
Það „loðna sandfall1', sem hér er
nefnt er auðsæilega nornahár og mun
þetta elsta plagg íslenskt, og raunar
það elsta í veröldinni, sem nefnir þetta
fyrirbæri. í annarri frásögn af Skaftár-
eldum eftir séra Jón og Sigurð Ólafs-
son klausturhaldara, dagsettri 24.
ágúst, segir að í öskunni sem féll þ. 8.
júní hafi verið „grá og íglittin hár, sem
auðveidlega mátti mylja milli fingra“.
Þar er og nefnt, að í regni 10. júní hafi
verið öskusandur og hár. Þetta átti
eftir að aukast svo um munaði
nokkrum dögum síðar.
I sínu klassíska riti: Fullkomið skrif
um Síðueld, skrifar Jón Stein-
grímsson:
„14. /júní/ var logn, dreif hjer þá mikl-
um sandi yfir allt með enn meiri hárum
en vart varð við í fyrra regninu, þann
9., þau voru svarblá og íglittin að lengd
og digurð sem selshár (sagt var úr þeim
hefði prófast járn og koparbland); þau
urðu ein breiða yfir jörðina og þar þau
fjellu á eyðisanda og vindur komst und-
ir þau, samanvöfðust þau í aflanga hola
ströngla (Skýrslur um Skaptárgosin bls.
9-10).
Þetta hár barst víða. í Þjóðskjala-
safni er varðveitt frásögn Einars
Björnssonar, prests á Klyppstað í Loð-
mundarfirði 1775—1779, af ferð hans
um Skaftafellssýslur sumarið 1783
(Landfógetastofa IV, 9, Bréfauppköst
landfógeta 1761-1780). Klerkur kom
austan að í Almannaskarð 14. júní og
sá þá:
„um suðurbyggðina svartbláan brenni-
steinsreyk, sem ásamt með lyktinni
auglýsti strax fyrir mér og öðrum elds-
ins uppkomu".
Einar kom til Sandfells í Öræfum
19. júní og þar náði honum embættis-
bróðir hans, Vigfús Benediktsson
prestur í Einholti á Mýrum 1775 —
1789. Prestarnir urðu samferða í
Skaftafell 20. júní og daginn eftir yfir
Skeiðarársand til Fljótshverfis. Að
Klaustrinu komu þeir 23. júní.
Séra Einar getur þess um ferð sína í
bakaleið, að hann hafi farið austur yfir
Hverfisfljót 6. ágúst og var þá
„allt Fljótshverfið yfirdekkað af sand-
falli og fólk laust orðið á öllum bæjum.
Sauðfé um alla Síðu, en á milli nytlaust,
horað og sumt dautt, sérdeilis af pest
sem í selsháralíking hefur komið upp úr
eldinum, um alla jörð, sand og aur, sem
ég ei fyrstur tók vara á, suður á leið, er
ég sá það á Sandgýjunum fyrir austan
Núpsvötnin, samanhvirflað í smokkum
af vindinum, og flutti þar af einn með
mér suður til margra eftirsjónar svo að
flestir brutu í því heilann, hvað vera
mundi, landsphisicus Jón Sveinsson
kallar það grjótlýju, sem solverast
óhrunið frá hraungrýtinu, og fýkur síð-
an í loft upp, með sandi og svælu“.
Telja má næstum öruggt, að þeir
Einar og Vigfús hafi hitt embættis-
bróður sinn, séra Jón Steingrímsson.
Lýsingar Jóns og Einars á nornahárinu
eru það keimlíkar, að líklegt er að þeir
hafi rætt saman um þetta undarlega
fyrirbæri, sem þeir eru fyrstir til að
lýsa, svo vitað sé. Þeir hárasmokkar,
sem Einar klerkur sá austur á Sand-
gígjum voru vafalítið úr gjóskuregninu
þ. 14. júní og höfðu þá borist um 50
km frá eldstöðvunum. Heitið „grjót-
lýja“, sem landlæknirinn notar, er lík-
legast nafngift hans, því ólíklegt er að
hinum hafi verið kunnugt um heiti á
þessu fyrirbæri. Lýja er hár í merkingu
um háraflækju, rofalýjur nefna Skaft-
129