Náttúrufræðingurinn - 1986, Síða 14

1976). Samskonar fyrirbrigðis varð
vart í Stífluvatni í Fljótum eftir mynd-
un þess (Sigurjón Rist, pers. uppl.).
Hérlendis er nokkrum vötnum miðl-
að bæði vegna raforkuframleiðslu
(tafla 1) og til að skapa jafnari og betri
skilyrði til uppeldis laxaseiða í útfalli
þeirra (t.d. Langavatni á Mýrum). Það
er þó aðeins í Þórisvatni og Stífluvatni
í Fljótum sem vatnsborðsbreytingar
eru það miklar að verulegra áhrifa sé
að vænta á lífsskilyrði. Við Þórisvatn
var lítið af jarðvegi til að rjúfa, en
þeim mun meira af sandi. Hin þunna
jarðvegsþekja á þverhníptri ströndinni
skolaðist fljótt af, en 1980 var rofið úr
sandöldunum sem ganga út í vatnið
ennþá á fullu, t.d. í Austurbotni.
Stífluvatn var myndað 1945 sem inn-
taks og miðlunarlón Skeiðsfossvirkj-
unar með stíflu í Fljótaá. Stíflan er í
haftinu við Stífluhóla, sem er mikil-
fenglegt berghlaup. Undirlendið innan
hólanna hét Stífla. Mjög snjóþungt er í
Fljótum og yfirleitt fyllist lónið í leys-
ingum áður en ísinn fer endanlega af
ströndinni og vatninu. Vindbáran nær
því sjaldan að leika um vatnsbotninn
fyrir neðan hæsta vatnsborð (49 m
y.s.) meðan vatnið er að fyllast, en á
þeim tíma er rofið að jafnaði mest. Má
því búast við hægfara rofi.
Vorið 1984 var fremur snjólétt og
átti vatnið enn 5—6 m í að fyllast,
þegar ísinn var farinn af ströndinni.
Þunnur ís var þá yfir öllu vatninu,
nema vakir við ósa lækja og áa. Við
þær aðstæður var ströndin könnuð
þann 10. maí. í grófum dráttum virtist
móajarðvegur hafa ríkt þar sem hall-
inn var mestur (u.þ.b. 1:10) og var
jarðvegur þar að mestu skolaður af.
Þykkur mýrarjarðvegur (lítt rotnaður)
við Melbreið hafði hinsvegar staðist
rofið nema hvað 10—20 cm höfðu lík-
lega rofist ofan af. Næst ósum árinnar
þar sem land er mjög flatt var enn
Tafla 1. Leyfileg og möguleg vatnsborðs-
sveifla nokkurra íslenskra vatna vegna
miðlunar vatnsforða til raforkufram-
leiðslu. — Water level fluctuations in some
„reservoir“ lakes.
Þingvallavatn 2,0m
Þórisvatn 15,Om
Mývatn 0,15m
Stífluvatn 12,6m
Elliðavatn l,3m
Skorradalsvatn 2,3m
fremur lítið rofið. Örnefni benda til að
þar hafi verið votlent (sbr. -mýrar,
-flói, -kelda; Þórhallur Vilmundarson
1983). Nánar verður greint frá þessum
athugunum síðar (Hákon Aðalsteins-
son og Skúli Víkingsson 1986/87).
Ahrif á svif
Landbroti og rofi botnsets fylgir
mikil útskolun steinefna, þannig að
fyrstu áhrif miðlunar eru oft næringar-
auðgandi fyrir plöntusvif. Rannsóknir
á vatninu Ransaren í N-Svíþjóð sýndu
þreföldun framleiðslu plöntusvifs
fyrstu 5 árin eftir miðlun þess (Rodhe
1964). Miðlunin virtist vera dýrasvif-
inu jafnvel enn meiri hvati, því það
fimmfaldaðist á sama tíma (Axelsson
1961). Líklega má skýra hluta af aukn-
ingu dýrasvifsins, a.m.k. þá sem var
umfram aukningu plöntusvifsins með
því að dýrasvifið getur nýtt sér lífrænar
leifar sem skolast út og gerlagróður
þeim samfara. Hluti skýringarinnar á
þessari aukningu í svifi er sá, að með-
an verið er að safna í miðlunina er
lokað fyrir útrennslið (gegnum-
streymið) og þar með dregur verulega
úr afföllum hjá dýrasvifi.
Rannsóknir í Veiðivötnum sýna að
dýrasvif er viðkvæmt fyrir hröðum
vatnaskiptum og mun viðkvæmara en
plöntusvif (Hákon Aðalsteinsson,
112