Náttúrufræðingurinn - 1956, Blaðsíða 35

Jóhannes Áskelsson:
Myndir úr jarðíræðí ÍslanÚs V.
Hálísö^ð sa^a og varla það
úr TXt-Fn.jóslc.adal
Rennsli Fnjóskár er mjög athyglisvert og fróðlegt. Helgi Pjeturss1)
benti fyrstur á, að Flateyjardalsheiðin væri hið eiginlega framhald
Fnjóskadals og fyrr á sögu hefði Fnjóskárós verið við Skjálfanda.
Þetta var áður en Dalsmynnið varð til. Þannig hefur Fnjóská fallið
á öndverðum jökultíma. Á síðasta sumarskeiði jökultímans, og ef
til vill á þeim fyrri líka, hefur hún verið lengsta á landsins, fot'-
aðsfljót, sem grafið hefur gljúfur mikil á Flateyjardalsheiði. Þessi
gljúfur rnega nú heita tóm, að öðru leyti en því, að Dalsá, núverandi
afrennsli heiðarinnar til Skjálfanda, bugðar sig um breiðan og
sums staðar grasi gróinn botn þeirra. Árbugsá liefur þá fallið í
Fnjóská út á lieiði, og Gæsagilslækur og Skarðsá hafa verið ein og
sama áin, sem fallið hefur norður Skarðsdal og í Fnjóská hina fornu
einhvers staðar í námunda við Innra-Höfðagil.
En svo myndast Dalsmynnið og rænir Fnjóská. Ósinn flyzt til
Eyjafjarðar. Þá slitnaði Skarðsá hin forna. Af Gæsadal kom nú Gæsa-
gilslækur með sömu stefnu og forna Skarðsá hafði haft, en sjálf sneri
hún við, eins og liún vildi leita síns eigin upphafs. Nú mynna þau
þarna hvort á móti öðru, áin og lækurinn, og finnast í skauti Fnjósk-
ár. Líkt fór fyrir Árbugsá. Áður féll hún út á Flateyjardalsheiði, en
þegar Fnjóská gróf Dalsmynnið náði hún smátt og smátt tangar-
haldi á Árbugsá og öðrum vötnum á inn-heiðinni.
Dalsmynnið, þessi stutti og djúpi dalur í fjöllin milli Fnjóskadals
og Eyjafjarðar, hefur upphaflega myndazt sem sprunga. Merkin
um jarðlagaraskið eru auðsæ í Þveráröxl og víðar. Hamraskálarnar
í hlíðum og brúnum fjallanna báðu megin Dalsmynnisins eru
þögul vitni um þetta brot. F.n Fnjóská sjálf á líka sinn þátt í
]) Helgi Pjeturss: „Om Islands Geologi", Kaupmannahöfn, 1905.