Náttúrufræðingurinn - 1968, Blaðsíða 22

16
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
stiflan verki eins og hinam landfrœðilegu aðstæðum til ihleðslu
árinnar neðan Búrfells sé skotið upp fyrir, má ekki henda, þar er
ekkert rými til slíks.
Þjórsá i byggð.
Á láglendinu er farvegur Þjórsár mjög óreglulegur. Hann er
bugðóttur, misbreiður, með eyjum og hólmum. Skiptast á breiðir
sand- og aurakaflar með hægum straumi, skerjóttir hraunflákar
með þverbrotum og flúðum og svo þrengsli með hávöðum og
smáfossum. Árnes, sem Árnessýsla dregur nafn sitt af, er ekki leng-
ur réttnefni. Það er ekkert nes, heldur eyja, sú stærsta í Þjórsá.
Talið er fullvíst, að þarna hafi verið hið forna þinghald; benda
örnefni til þess. Næstum öll eyjan tilheyrir Gnúpverjahreppi og
þar með Árnessýslu eins og vera ber. Sýslumörkin liggja um gaml-
an, en nú lengst af þurran vatnsfarveg, og sneiða ofurlitla skák,
svonefnda Lækjarey, úr Árnesinu að suðaustan. Þótt „ytri kvíslin“,
,,vestur-kvíslin“, sem Búðafoss er í, flytji nú aðalvatn Þjórsár, er
það engin goðgá að álykta, að þar sem farvegur hennar er nú, hafi
verið þurrt land á söguöld, og er Árnes þá réttnefni. Gera má ráð
fyrir, að hrönn hafi fyllt eystri farveginn hvað eftir annað og
spennt árvatnið vestur til Kálfár, og svo hefur Þjórsá einnig farið
þá leið í stórílóðum. Haftið vestur í Kálfárfarveg var stutt og auð-
grafið, enda töluvert fall á ekki lengri leið. Hin hægfara dulda
þróun hefur svo verið að verki um aldaraðir, og er það enn. Ytri
kvíslin bætir við sig smátt og smátt, rænir frá þeirri eystri.
Þjórsá hefur víðar fært sig um set. Niður undir sjó stóð bærinn
Traustaholt á hægri bakka árinnar, þ. e. a. s. vesturbakkanum, Ár-
nessýslumegin. Snemma á 18. öld skar hún Traustaholt frá vestur-
landinu. Sagt er að hún hafi hlaupið í skurð, sem bóndinn hafi
gert til að ná vatni á engjar. Nú er þar aðalállinn. Á undanförnum
öldum hefur oft þurft að hopa til vesturs með bæinn Mjósyndi; áin
er nefnilega ágeng við vesturbakkann, ekki einvörðungu niður í
Flóa heldur líka uppi á Skeiðum. Ef til vill er Þjórsá ekki komin
í sátt við hraunið, sem ýtti henni rækilega til austurs fyrir átta þús-
und árum. En hitt er þó sennilegra, að hér sé að verki hið algilda
lögmál stórfljóta, .vem falla til suðurs á norðurhveli jarðar, ,,að
þau gral'a vesturbakkann”. Því veldur svigkraftur, sem orsakast af
snúningi jarðar.