Náttúrufræðingurinn - 1971, Blaðsíða 13

N ÁTTÚ R UFRÆÐINGURINN
217
eins hraunstorkan, heldur einnig setlögin orðin að föstu og tiltölu-
lega þéttu bergi og því lítið um mishörku, lekaæðar og aðrar þær
veilur, sem greiða vatnsföllum framrás neðanjarðar. Myndun stein-
boga í slíku bergi kemur meir til kasta straumlagsins í vatnsfall-
inu. Foss, flúð eða kröpp beygja virðist nauðsynlegt skilyrði.
Brúarjoss i Brúará
I Biskupasögum séra Jóns Halldórssonar í Hítardal er átakanleg
og alkunn frásögn af steinboga á Brúará. Hér verður aðeins stutt-
lega sagt frá þessum þjóðfræga steinboga, því að ég lief áður gert
honum nokkur skil í þessu riti (Guðm. Kj. 1948, bls. 43—47), og
er þar frásögn séra Jóns tekin upp í heild. En það er helzt inntak
þeirrar sögu, að árið 1602 eða þar um bil fór bryti staðarins í
Skálholti með mannafla til Brúarár og braut af henni steinbog-
ann. Þetta var gert í því skyni að aflétta aðsókn fátæks og upp-
flosnaðs fólks að Skálholtsstað og „með vitund, ef ei með ráði
biskupshústrúr ... en án vitundar herra Odds“. Verkið mæltist
að vonum illa fyrir, og „skömmu síðar drukknaði þessi bryti í
Brúará".
Steinbogi þessi á að hafa verið Jrar, sem nú heitir Brúarfoss í
Brúará vestur frá Brekku í Biskupstungum og um 3 km ofan við
brúna á núverandi Jyjóðvegi milli Laugarvatns og Geysis. En til
skamms tíma lá sá vegur, kallaður „út (eða austur) með hlíðum“,
um brú á ánni fast neðan við fossinn. Þar er nú aðeins göngubrú,
ófær bílum.
Brúarfoss fellur fram af fárra metra háum grágrýtisstalli, sem
liggur þvert yfir ána. En inn í fossstallinn gengur löng skora, djúp
og kröpp, oft kölluð gjáin, eftir miðri ánni. Vatnið fossar ofan í
gjána frá báðum hliðum, svo að framrni á stallbrúninni er mestöll
áin komin í gjána, og er þar grunnt að vaða fram á barma hennar
báðum megin, aðeins ökklavatn, Jregar lítið er í ánni. En niðri
í gjánni geysist lram nær allt vatnsmagn Brúarár í hrikalegum
streng, þvengmjóum, en eflaust hyldjúpum. Minnsta breidd gjár-
innar, niðri við vatnsborð, hefur mér mælzt aðeins 25 cm, en flái
er á veggjunr hennar, svo að milli barma verður breiddin vart
minni en um 1V2 nr. Þar sem gjáin er mjóst liggur í henni stór
grágrýtishnullungur, á að gizka 100—200 kg, skorðaður eins og