Náttúrufræðingurinn - 1971, Side 22

226
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
arfossi — og einnig þeir steinbogar, sem um verður getið hér á
eftir — eru fyrst og fremst verk þeirrar ár, sem undir þá rennur.
Aðferðin er í meginatriðum sú, að áin grefur krappa hylji, svo-
nefnda skessukatla, í botnklöppina. Katlarnir dýpka og víkka smám
saman við það, að hringiður þyrla sandi og möl um botn þeirra
og veggi og fægj a klöppina. Þetta gerist nær eingöngu í vatnavöxt-
um; þess á milli safnast bergmylsnan fyrir á botninum og liggur
þar kyrr. Ef svo ber undir, geta skessukatlar víkkað meira við botn
en barm, þannig að haftið milli tveggja nálægra katla slitnar
sundur neðanjarðar. Þá styttir vatnið sér leið um gatið og víkkar
það, unz öll áin fer þar í gegn og er þar með komin undir stein-
boga. Raunar þarf ekki til nema einn skessuketil, ef liann er á
fossbrún, þá getur hann víkkað að neðanverðu fram í fossstálið
(sbr. Gluggafoss liér á eftir). Hinar þröngu iiylskorur bæði í Brúar-
fossi og Barnafossi eru til orðnar úr röð skessukatla, senr hafa vaxið
saman. Leifar af berghöftunum, sem áður skildu þá, skaga enn
fram í skorurnar frá báðum hliðum og standast víða á.
Skessukatlar myndast aðeins í beljandi straumi og verða lang-
stærstir undir fossum, fosshyljir (5. mynd).
Núpsdrfoss
Núpsá er önnur mesta upptakakvísl Núpsvatna vestast á Skeið-
arársandi, en hin er Súla, sem kemur undan vesturhorni Skeiðarár-
jökuls. Vatnasvið Núpsár er allmikill nafnlaus dalur milli Eystra-
fjalls að austan og Bjarnarins að vestan. Lengst að koma í hana
smáár frá Vatnajökli vestan Grænalóns, en að langmestu leyti er
hún bergvatnsá og oftast nokkurn veginn tær. Núpsá rennur í
hrikalegu gljúfri eftir dalnum, unz nálgast mynni hans, þar sem
heitir Núpsstaðarskógur austan ár. Þar fellur hún í háum fossi
fram úr gljúfurkjaftinum og er þar með komin niður á flatlendi
á Skeiðarársandi. Fossinn, sem heitir aðeins Núpsárfoss, fellur fram
af stalli úr hörðu og fornlegu móbergi niður í krappan hyl, sem
er dæmiger skessuketill. Úr honum rennur öll áin undir mjóan
steinboga ylir í stærra hyl, sem virðist samsafn af eldri skessukötl-
um (6. mynd). Augljóst er, að fossinn hefur fyrrum fallið í fremra
hylinn, en færzt upp eftir ánni vegna rofs hennar úr fossstálinu.