Náttúrufræðingurinn - 1974, Blaðsíða 65

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
187
EÐLISÞÆTTIR JARÐARINNAR OG JARÐFRÆÐI ÍSLANDS.
eftir Trausta Einarsson prófessor.
267 bls. Almenna bókafélagið, Reykjavík 1972. Rexinband kr. 1243,00.
Trausti Einarsson heíur fengizt við íslenzka jarðfræði í ein 40 ár. Skóla-
menntun hans var þó ekki á því sviði, heldur í stjarnfræði, en hann mun vera
einn þriggja íslendinga, sem þau fræði liafa stundað sem aðalgrein í háskóla.
Þegar lieim kom fór Trausta sem fleirum náttúruvísindamönnum, að hann
heillaðist af hinum fjölbreyttu viðfangsefnum í islenzkri jarðfræði og lielgaði
þeirri grein að mestu starfskrafta sína. Hið óvenjulega upphaf Trausta hefur
ævinlega einkennt jarðfræðirannsóknir hans — verið bæði styrkur þeirra og veik-
leiki, því kunnátta hans í stærð- og eðlisfræði liefur oft virzt honurn mun stað-
betri en klassisk undirstöðuþekking í almennri jarðfræði. Þess vegna eru þær
rannsóknir Irausta, sem bezt liafa staðizt tímans tönn, fremur á sviði jarðeðlis-
fræði en jarðfræði, nl. brautryðjendastarf hans í þyngdar- og segulmælingum,
og kenningar lians um uppruna jarðhitans.
Eðlisþættir jarðarinnar er afar persónuleg bók — gæti allt að einu heitið
Varnarræða Trausta Einarssonar. Trausti hefur víða komið við á rannsókna-
ferli sínum, og persónulegar skoðanir hans á hinum ýmsu atriðum jarðvísind-
anna gagnsýra flesta kafla bókarinnar. Fáeinir kaflar, eins og kristallafræði,
steinafræði og hagnýt jarðefni, eru með í bókinni af áliugalausri nauðsyn, hinir
fyrrnefndu jafngagnslausir og í bókum þeirra Guðmundar G. Bárðarsonar og
Þorleifs Einarssonar; sá síðastnefndi áhugaverður í tötrum sínum af því að
þessu efni hafa engin skii verið gerð í íyrri bókum á íslenzku (sjá þó kafla um
íslenzk jarðefni eftir Tómas Tryggvason í Náttúru Islands). Væri það þó vel
þess virði að vanda hér til á þeim tímum, þegar hráefna- og orkuskortur er svo
mjög til umræðu. Kristalla- og steinal'ræði (míneralógía, sleindairætii skv. lil-
lögu Trausta) eiga hins vegar lítið erindi í bók sem þessa. Steinafræðin er
ýmist kennd sem liður í bergfræði, eins og í þessari bók, og þá er kristalla-
fræðin stoðgrein hennar, eða liún er lýsing á útliti og eiginleikum steinteg-
unda, ætluð t. d. áhugafólki um steinasöfnun. í þessa bók, eins og í aðrar
íslenzkar bækur um jarðfræði, vantar það sem við á að etja, því bergfræðinni
sjálfri eru lítil skil gerð, og steinalýsingum engin. Þessir kaflar eru því ekki
annað en tillilaup.
Frá almennu fræðslusjónarmiði eru síðustu kaflar bókarinnar áliugaverð-
astir, þeir sem fjalla um jarðliita, og tækni og niðurstöður jarðeðlisfræðilegra
kannana á Islandi. Þessum efnum hafa lítil skil verið gerð á íslenzku áður, og
eru hér allvel skýrð þrátt fyrir hinn knappa stíl bókarinnar. Hið sama verður
tæplega sagt um ýmsa aðra kafla í bókinni, sem bera þeim uppruna sínum
greinileg merki, sem lýst er í formála, að beinagrind þeirra var ætluð hold-
klæðning í fyrirlestrum við verklræðideild Háskólans.
Einn af höfuðpostulum „nýju jarðfræðinnar" svonefndu, J. Tuzo Wilson,
lýsti því yfir fyrir fáum árum, að umskrifa þyrfti allar kennslubækur í jarð-
fræði í Ijósi hinna nýju kenninga. Það mikla starf er skammt á veg komið
sem vonlegt er. íslenzkir jarðvísindamenn hafa yfirleitt aðhyllzt og fylgzt frem-