Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 88

á jökul. Við þessar strandlínur hefur
afrennsli verið til Þegjanda vestan
Hveravalla. Þegar lækkaði í þessum
vötnum, við það að vatnið fann sér lægri
farveg á vatnaskilum, urðu veruleg
jökulhlaup í Blöndu þótt ekki verði þau
flokkuð sem hamfarahlaup.
Þegar 618 m strandlínan myndaðist var
gos í gangi í Leggjabrjóti. Þetta gos flýtir
sennilega fyrir framlengingu lónsins til
suðurs með bræðslu jökuls allt suður í
Hvítárvatnslægðina. Ummerki um þetta
eru, auk strandlína og hraunbrúnar, ísrákir
norð-austur af Hvítárvatni sem sýna
snúning á skriðstefnu jökulsins frá mjög
suðlægri stefnu í átt frá Langjökli í
vestlæga og jafvel suðvestlæga í átt til
Langjökuls, Leggjabrjóts og Hvítár-
vatnslægðarinnar (Guðmundur Kjartans-
son 1964, Ingibjörg Kaldal og Skúli
Víkingsson 1990). Úr þessu lóni hleypur
í fyrsta sinn suður af til Hvítár og veldur
það örugglega stórhlaupi sem ummerki
eru um á Bláfellshálsi.
A næstu öld eða tveimur hefur verið
þannig ástand á Kili að jökulstíflað vatn
var þar, sem hljóp úr öðru hverju yfir
Bláfellsháls eða undir jökuljaðarinn aust-
ur af Bláfelli. Eftir því sem jökuljaðarinn
þynntist varð vatnsstaðan lægri. Þess
vegna er röð af lægri strandlínum sem
greinilegastar eru í Leggjabrjóti en sjást
einnig í Hrefnubúðum, í krikanum milli
Baldheiðar og Þverbrekkna, í Skútunum
og við Jökulfallið. Alls eru mældar 11
strandlínur neðan við 618 m strandlínuna
en líklegt er að þær séu mun fleiri.
Söðullinn í Bláfellshálsi milli Bláfells
og Geldingafells er samkvæmt kortum í
milli 580 og 600 m hæð. Þetta bendir til
þess að strandlínan í 595 m hæð sé
líklegust til að vera mynduð í lóni sem
haft hefur afrennsli á yfirborði yfir
Bláfellsháls. Lón neðan þessara marka
hafa orðið að tæmast undir jökulinn
austan Bláfells og hafa að minnsta kosti í
fyrstu fylgt því hamfarahlaup. I þessari
hæð er lónrýmd í hámarki og minnkar
svo eftir því sem lónhæð lækkar og við
neðstu mældu strandlínuna, í 443 m hæð,
er hún einungis 5-10% af rúmmáli
stærsta lónsins.
HLAUPFARVEGIR
Farvegir eftir hlaup frá þessum jökul-
stífluðu vötnum eru við Blöndu, á Blá-
fellshálsi og meðfram og í farvegi Hvítár
frá Bláfelli til láglendis í um 50 m y.s. Af
lónunum sem hinar mældu strandlínur
tilheyra eru fjórar sem hlaupið hafa
norðuraf, fjórar hafa hlaupið yfir Blá-
fellsháls og sjö hafa hlaupið austur fyrir
Bláfell. Sjálfsagt hafa hlaupin verið mun
tleiri, því að ekki er hægt að álíta að allar
strandlínur séu mældar. Sennilega hafa
hlaupin skipt tugum og vantar sérstaklega
mælingar á lægri strandlínunum.
Norðuraf til Blöndu
Hlaupfarvegi má víða sjá við Blöndu.
Efst er gljúfur Þegjanda norður af
Dúfunefsfelli, sem augljóslega er ofvaxið
núverandi rennsli. Þá koma víðáttumiklir
sandar norðar á hásléttunni. Rétt ofan
Blöndugljúfra má sjá ummerki hlaupa í
hliðarfarvegum við aðalfarveginn. Loks
má sjá niðri í Blöndudal hliðarfarvegi
hlaupa uppi á gljúfurbörmum. Greini-
legast er það á móts við bæinn Höllustaði.
Að Iokum sjást ummerki hlaupanna rétt
við Blönduós, í farvegi Blöndu við Hrútey
(3. mynd).
Stærð þessara hlaupa má nokkuð ráða
í út frá hlaupummerkjum, en þau gefa til
kynna þverskurðarflatarmál og halla
hlaupanna og út frá þeim stærðum má
reikna rennslið með Mannings-jöfnu.
Farvegimir við Höllustaði eru kortlagðir
með I m hæðarlínum. Það gerir mögu-
legt að meta þar þverskurðarflatarmál og
halla hlaupanna. Samkvæmt því hefur far-
vegurinn flutt allt að 40.000 m3/s ef
mótunin er öll samtímafyrirbæri. Senni-
lega er það ekki þannig en þó verður að
82