Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 49

ellan-áætluninni, 1990), og fimmti kafli gerir
í stuttu máli grein fyrir Merkúr. Sjötti kafli
lýsir sólinni og sá sjöundi halastjömum, loft-
steinum og stjömuhröpum. 1 áttunda kafla er
allítarleg lýsing á Mars og sagt frá smá-
stirnabeltinu milli Mars og Júpíters í þeim
níunda. Ytri reikistjörnunum, Júpíter, Satúm-
usi, Úranusi, Neptúnusi og Plútó, er lýst í
tíunda, ellefta og tólfta kafla og er lýsingin á
Júpíter og tunglum hans ítarlegust.
Þrettándi kafli Ijallar um gerð og þróun
sólstjarna. Þar er lýst dæmigerðum æviferli
sólstjörnu frá því hún fæðist og þar til hún
deyr. Sólstjama myndast við samdrátt í geim-
skýi en endalok hennar fara eftir massa.
Massalitlar stjömur lifa lengi og kólna síðan
smám saman; massamiklar lifa stutt og deyja
í miklum hamförum (verða sprengistjömur).
Enda þær líf sitt ýmist sem nifteindastjömur
(tifstjörnur) eða svarthol. I fjórtánda kafla er
gerð grein fyrir stjömuþyrpingum og geim-
þokum innan okkar vetrarbrautar en í þeim
fimmtánda rætt um aðrar vetrarbrautir, vetrar-
brautaþyrpingar (sem eru stærstu einingar
alheimsins), um dulstirni og um möguleika á
lífi annars staðar en hér á jörðu. Loks er þar
vikið að kenningunni um stórahvell sem er sú
hugmynd um uppruna alheimsins sem flestir
stjamfræðingar aöhyllast í dag.
Skipta má efni bókarinnar í fjóra hluta.
Fyrsti hlutinn, um grunnhugtök og könnun
geimsins, er um sjöundi partur hennar. Annar
hlutinn, unt sólkerfið, er um helmingur og
þriðji hlutinn, um sólstjörnur, vetrarbrautir og
alheiminn tæpur þriðjungur bókarinnar. Loks
er fjórði hlutinn sem tekur yfir inngangskafla,
efnisyfirlit og atriðisorðaskrá. Sólkerfið fær
langmesta umfjöllun. Þar hafa orðið stórstígar
framfarir í þekkingu sfðustu tvo áratugina.
Reynsla er fyrir því að þelta efni höfðar mjög
til unglinga í framhaldsskólum, en fyrir þá er
þessi bók rneðal annars hugsuð. Engu að síður
hefði verið æskilegt að fjalla ítarlegar unt
ýmsa spennandi þætti í þriðja hlutanum, eink-
um um svarthol, dulstimi og um heimsmynd
stjörnufræðinnar.
Einn vandinn við að setja saman yfirlitsverk
af þessu tagi er að heimildir greinir á um
ýmsa þætti. Verður þá að vega og rneta og
bera saman áreiðanleik heimilda og reyna að
gefa „meirihlutaniðurstöðu" um ágreinings-
mál. Hvaða niðurstaða sem valin er er þó
augljóst að samræmi verður að vera í tölum
og upplýsingunt út bókina.
Nokkra hnökra sem ég rakst á vil ég nefna
hér svo að höfundur geti lagað þá í næstu
prentun. Á bls. 32 í þriðju línu að ofan er
orðunum „til skiptis" ofaukið. Á sömu blað-
síðu (13. lína að ofan) hefur Bandaríska geim-
ferðastofnunin orðið fleirtöluorð. í næstneðstu
línu á bls. 34 segir að farartæki sem nær
ljóshraða sé tvær ármilljónir til næstu vetrar-
brautar. Fyrir utan áhrif tímaseinkunar (sbr.
afstæðiskenninguna) er þessi staðhæfing mis-
vísandi því í Grannhópnum eru margar vetrar-
brautir, þar á meðal Magellanskýin, í nokkur
hundruð þúsund ljósára fjarlægð, og tíminn
sem tæki að fara til þeirra (án tillits til
tímaseinkunar) því nokkur hundruð þúsund ár.
Á bls. 36 (9. lína að ofan) vantar gráður þar
sem rætt er um brautarhalla tunglsins. Mynda-
texti við 15. mynd (bls. 38) hefur skolast til
þannig að í stað efri og neðri mynd ætti að
standa vinstri og hægri ntynd. Á 16. mynd
hafa orðin vaxandi og minnkandi snúist við,
en þau eru leiðrétt á ntiða sem fylgir bókinni.
I 4. línu að neðan á bls. 40 er orðinu „yfirleitt"
ofaukið. I 14. línu að neðan á bls. 43 hefur
misritast 4,3 milljónum l'yrir 4,3 milljörðum.
í 6. línu að neðan á bls. 52 stendur 60-70
þúsund en á að vera 30-35 þúsund Ijósára
fjarlægð (sbr. bls. 122 og mynd 68), og á bls.
58 í efstu línu er 130 milljónir en á að vera
150 milljónir. Á bls. 69 er Fóbos tungl Mars
sagt 14 km langt en þar mun vera átt við
radíus þess; mesta þvermálið er 27 km. Orðið
bast hefur misritast battst á bls. 76 (16. lína
að ofan). Á bls. 91 eru tungl Satúmusar talin
17 en 18 á bls. 95. Á bls. 133 er rætt um að
þótt aðeins ein pláneta með lífi fyndist í hveiri
vetrarbraut væru lífheimar þúsundir eða
milljónir. Þar sem áætlaður fjöldi vetrarbrauta
er milljarðar (bls. 137) ætti hér að standa
milljarðar lífheima. Á bls. 140 er talið að
sýnilegi alheimurinn sé 100 milljarðar ljósára,
en þar sem upphaf hans varð fyrir 15-20
milljörðum ára (bls.144) mætti álykta að
stærð sýnilegs alheims takmarkaðist af því.
Textinn er læsilegur og höfundur leggur sig
fram um að gera efnið aðgengilegt lesand-
anum. Yfirleitt notar höfundur þau fræðiheiti
sem unnið hafa sér sess í málinu en nokkur
eru hér notuð í annarri merkingu en ég á að
venjast. Á bls. 41, 47, við 35. mynd og víðar
43