Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 11

þá aðeins verið kunn í rúm 30 ár (Páll A.
Pálsson 1978). Menn voru reyndar lengi
vcl ekki vissir um að íslenska riðuveikin
væri sami sjúkdómurinn og sá sem ensku-
mælandi menn kalla scrapie, en nú er
nokkuð víst að svo er. Líklega hefur riða
fyrst komið upp í Skagafirði og breiðst
þaðan vestur í Austur-Húnavatnssýslu og
austur í Eyjafjörð. Ekki er vitað með vissu
hvernig riðan barst hingað en grunur
leikur á að hrútur af Oxford-Down kyni,
sem fluttur var til Skagafjarðar frá
Danmörku 1878, hafi borið hana með sér
(Páll A. Pálsson 1978, 1979). íslenski
fjárstofninn virðist vera mjög smitnæmur
fyrii' riðu og gerði hún talsverðan usla í
hjörðum norðlenskra bænda fram til
1946-1949, þegar fjárskipti vegna mæði-
veiki fóru fram á Norðurlandi. Riðu var á
þessum árum einatt ruglað saman við
visnu og töldu menn því veikina finnast
víða um land (Björn Sigurðsson 1954), en
gagnstætt því sem menn héldu virðist
riðan hal'a haldið sig eingöngu við
Norðurland framan af. Eftir fjárskiptin var
keypt nýtt fé frá riðulausum svæðum og
bundu menn vonir við að þeir væru lausir
við veikina. Fjárlaust var á stórum hluta
svæðisins í eill ár og sums staðar jafnvel
í þrjú, en alll kom fyrir ekki. Tveimur til
fjórum árum síðar fór riðan að gera vail
við sig aftur á sumum þeina bæja sem
hún hafði fundist á áður.
Árið 1953 fannst riða svo á Barða-
strönd, sem er talsvert langt utan upp-
haflega riðusvæðisins, 1958 fannst hún á
Akranesi og 1968 í Reykjavík. Síðan hefur
riðan lialdið áfram að leggja undir sig ný
landsvæði og finnst nú víða um land.
í sumum tilfellum hefur riða borist með
aðkeyptu fé en oft hafa menn ekki
hugmynd um hvemig hún smitaðist (Páll
A. Pálsson 1978). Ýmsir hafa sett fram
hugmyndir um að millihýsill beri riðuna
milli staða og dýra, en hver sá hýsill gæti
verið vita menn ekki (Páll A. Pálsson
1978, 1979, Sigurður Sigurðarson 1981).
Þótt niðurskurður hafi ekki gefið
íslendingum nægilega góða raun tókst að
uppræta riðuveiki í Ástralíu og á Nýja-
Sjálandi með þeirri aðferð. Þangað barst
riða með fé frá Englandi á 6. áratugnum
en skjót viðbrögð hafa vafalaust afstýrt
miklu tjóni.
BSE (Bovine Spongifomi Encephalo-
pathy) - Kúafár
í október 1987 biilist grein eftir G.A.H.
Wells og lleiri í tímaritinu The Veterinary
Record þar sem þeir lýstu áður óþekktuni
sjúkdómi í nautgripum (Wells o.fl. 1987).
Fyrsta skepnan byrjaði að sýna einkenni í
apríl 1985 en þegar greinin var skrifuð
höfðu 10 gripir fengið sjúkdóminn.
Einkennin minntu mikið á riðu í sauðfé.
Áður stálslegin dýr, vel á sig komin,
fylltust hræðslu og taugaveiklun og urðu
reikul í spori. Sálarástand skepnanna
versnaði svo jafnt og þétt uns þær tóku að
bregðast við venjulegri umhirðu með
spörkum og urðu jafnvel árásargjamar.
Þyngdartap var algengt einkenni og að
lokum urðu dýrin svo erfið í umgengni að
nauðsynlegt reyndist að farga þeim. Frá
því fyrstu einkenna varð vart tók það sjúk-
dóminn aðeins 1 til 6 mánuði að „koma
dýrunum til slátrarans" (Wells o.fl. 1987).
Við krufningu fundust m.a. tauga-
skemmdir og safabólumyndun líkt og í
heilum riðusýktra dýra. Rafeindasmásjár-
myndir sýndu að SAF voru til staðar.
Sjúkdómnum var gefið nafnið Bovine
spongiform encephalopathy (BSE).
Faraldursfrœði
Tíðni BSE jókst talsvert og í september
1987 til janúar 1988 greindust um 60 til-
felli á mánuði, vítt og breitl um Bretland.
Það tók tiltölulega stuttan tíma að finna
líklega skýringu á faraldrinum. Það er
alkunna að kýr eru ekki kjötætur í nátt-
úrunni en það hefur gefið bændum góða
raun að fóðra nautgripi sína að hluta til á
fóðurbæti, sem m.a. er unninn úr kjöti og
5