Samvinnan - 01.01.1949, Blaðsíða 28

á annan tug ára. 1936 beitti hann sér
fyrir félagsskap meðal fræðslusam-
banda hinna ýmsu alþýðusamtaka og
hefur verið formaður hans síðan. Sýn-
ir þetta m. a., hver áhrifamaður hann
er í þessum málum, enda líka verið
einkenndur sem menningarlegur leið-
togi alpýðusamtakanna.
Skólastjórinn á Vár gárd er líka
áhugamaður 1 leiklistarmálum og
stjórnarmeðlimur einnar starfsgreinar
þjóðleikhúss Svía. Hann er í stjórn
Norræna félagsins og jafnan einn af
fulltrúum þess á þingum. Sem slíkur
hefur hann komið til íslands — og
hlakkar til að koma á ný innan
skamms. íslandsvinur er Elldin ágæt-
ur.
Að leiðar lokum.
Einn af fremstu samvinnumönnum
Svía, framkvæmdastjóri í Kooperativa
Förbundet, hefur kallað Vár gárd
„vopnasmiðju“ samvinnuhreyfingar-
innar. Það er verðskulduð nafngift —
en öllu réttara væri þó e. t. v. að nefna
skólann gróðrarstöð hennar. — Og þó
er hann meira. Út fyrir breiðan akur
samvinnusamtakanna hefur Vár gárd
gróðursett fræ manndóms og félags-
þroska, hlúð að þeim og komið til
nokkurs vaxtar.
Mér er mjög í minni fegurð og töfr-
ar Saltsjöbadens — heimkynnis Vár
gárds. — Eg lít í anda skóggræna skóla-
hæðina, þar sem regnbogafána sam-
vinnustefnunnar og krossfána Norður-
landa ber svo oft blaktandi við bláan
himin, andspænis norræna Rochdale-
minnismerkinu. — Sú hin glæsta mynd
er mér Jró annað og meira en hún
sjálf — sem ytra tákn og yfirskrift þess
starfs, sem þarna er unnið af lærdóms-
ríkri hugsjónatrúmennsku.
í janúar 1949.
fíaldvm Þ. Kristjámson.
Skyndiheimsókn til Rochdale
EFTiR BIRGI ÞÓRHALLSSON
AÐ var uni liádegisbilið. Við ókuni a£
stað, ferðinni var heitið til Rochdale.
Úti var liálfdimmt af þoku og mistri. Varla
var hægt að greina húsin við götuna, bíll-
inn hélt þó áfram ferð sinni eins og ekkert
hefði í skorizt. Eftir klukkutíma vorum við
í Rochdale. Viðtökurnar þar voru ágætar og
var þegar gengið í gömlu búðina, þar sern
fyrsta kaupfclagið í heiminum hóf starfsemi
sína.
Hvers vegna er kauþfélagið i Rochdalc
athyglisverðara en önmir samvinnufélög,
sem stofnuð eru um svipað leyti eða jafnvel
fyrr?
Liingu áður en Rochdalc félagið hóf starf-
semi sína, var farið að brydda á margskonar
samvinnufélagasamtökum bæði í Englandi
og Skotlandi. Sum af þessum félögum urðu
langlíf, en l'lcst lifðu aðeins um nokkurra
ára bil. í Rochdals er getið um tvö félög á
undan því, sem stofnað var 1844. Hið scinna
af þessum tveimur félögum starfaði á árun-
um 1833-35 í sömu götunni og félagið. sem
var stofnað 11 árum síðar og lifir enn. Þeg-
ar félagið, sem stofnað var 1833 fór á höfuðið
tveim árum eftir að það var stofnað, tapaði
Charles Howard öllu sparifé sínu. Það má
að vísu segja, að það liafi orðið til mikillar
blessunar, að starfsemi þessa félags lagðist
niður. Ef starfsemi þessi hefði rambað áfram
á sama grundvelli, er vel líklegt að samvinnu-
samtök Bretlands, eða jafnvel alls heimsins,
stæðu feti aftar en raun ber vitni.
Sumt af þeim mönnum, sem stóðu að áður
nefndum íélögum, tóku Jrátt í liinni nýju
tilraun 1844. Þeirra á meðal Cliarles Howard.
í umræðunum um stofnun hins nýja félags,
kom það glögglega fram að menn voru fastá-
kveðnir í að notfæra sér til hins ýtrasta
reynzlu undangenginna ára. Þess vegna voru
í fyrstu lögum félagsins athyglisverðar nýj-
ungar, sem áttu að fyrirbyggja samskonar
mistök og áður voru þekkt. Charles Howard
eyddi miklu erfiði í að hugsa um, hverntg
liægt væri að skipta hagnaðnum ar rekstrin-
um á sem lýðræðislegastan hátt, eftir að á-
kveðið hafði vcrið að selja allar vörur á
dagverði kaupmanna. Að lokum datt honum
það snjallræði í hug að skipta liagnaðinum
eftir gerðum kaupum meðlimanna. Þetta var
þá algjörlega óþekkt. Áður hafði hagnaði
af rekstri, sem þessum, alltaf verið skipt eftir
því, live mikinn hluta viðkomandi átti i
rekstursfé fyrirtækisins.
Þótt Rochdalsfélagið sé tvímælalaust fræg-
ast fyrir þessa reglu, eru ýmsar aðrar af regl-
um þess engu minna athyglisverðar. Það var
t. d. ákveðið, þegar frá byrjun, að öll við-
skipti skyldu fara fram gegn staðgreiðslu.
Félögin á undan Rochdalefélaginu, liöfðu
flest látið skuldaverzlun viðgangast, en það
hafði orðið þeim að banameini, þegar nokk-
uð kreppti að. Af öðrum mjög athyglisverð-
um reglum félagsins, má t. d. nefna: Allir
meðlimir jafnan atkvæðisrétt, án tillits til
inneigna þeirra í félaginu. Jafnframt var á-
kveðið að verja ákveðnum hluta af tekju-
afgangnum til fræðslu- og menningarstarf-
semi. Það er því augljóst, að upphaflega var
ætlast til að félagsskapurinn fengist við
fleiri verkefni, en einungis að selja nauð-
synjavörur, enda hefur og sú orðið raunin.
Allar þessar reglur og margar fleiri af regl-
um Rochdalefélagsins, eru notaðar enn Jjann
dag i dag, þar sem leggja skal traustan grund-
völl að lýðræðislegum samvinnufélagsskap.
EGAR kaupfélagið í Rochdale liafði
starfað um nokkurra ára skeið, hófust
umræður innan þess um stofnun heildsölu-
verzlunar fyrir <»11 kaupfélög í landinu. Sex
árum eftir að félagið hafði opnað smásölu-
verzlun sína opnaði það heildsöluverzlun, fyr-
ir nærliggjandi kaupfélög. Þessari starfsemi
var haldið áfram um fimm ára skeið, en ]»;í
lagðist lnin niður, sennilega einkum vegna
tortryggni í garð ]»eirra Rochdale manna.
En nú hafði kaupfélagsmönnum í Rochdale
skilist livílíkur hagnaður ]»að gat orðið fyrir
kaupfélögin að sameinast um öfluga heild-
söluverzlun. Málinu var því haldið lifandi
og á ársþingi samvinnumanna 1862 las Abra-
ham Greenwood (einn af brautry'ðjendunum)
upp ritgerð sem hann hafi samið og fjallaði
um heildsölu fyrir kaupfélög. Miklar umræð-
ur urðu um þessa nýju liugmyncl strax á þessu
þingi. Þingið skoraði á Greenwood að endur-
skoða ritgerðina, með tilliti til nýrra sjónar-
miða, sem höfðu komið fram á þinginu og
birta liana síðan í samvinnublaðinu (Co-
operator — Samvinnumaðurinn) til þess að
menn gætu kynnt sér hana rækilega fyrir
næsta þing. Seinna á þessu ári var haldið
aukaþing á búgarði einum milli Manchester
og Rochdale, Lowband-s Farm, að nafni.
Framhaldsþingið gerði þá ályktun að það
yrði að teljast æskilegt að stofnað yrði til
sambandsheildsölu kaupfélaganna. A árs-
þinginu árið eftir, sem lialdið var í Man-
chester 1863) var að lokum endanlega sam-
þykkt að stofna til heildsölunnar. Abraham
Greenwood, var kosinn fyrsti forstjóri hins
nýstofnaða lyrirtækis og gengdi hann því
starfi í sjö ár.
Það er vegna þess, m. a., sem hér hefur
verið minnst á, sem kaupfélagsskapurinn,
stendur í eilífri þökk við þá menn, sem stóðu
að því að mynda kaupfélagið í Rochdale ár-
ið 1844.
Rochdalefélagið er athyglisverðast fvrir
það, að það notaði alla lyrri reynzlu og mis-
tök, til að skapa nýtt félagskerfi til liagsbóta
fyrir fjöldann, kerfi, sem nú er búið að starfa
á annað hundrað ár með sívaxandi blóma.
28