Samvinnan - 01.03.1949, Blaðsíða 6

Hvert menningarhlutverk hafa ís-
lenzk kaupfélög leyst af hendi á 66
ára starfstímabili sínu? Þórir Frið-
geirsson í Húsavík svarar spuming-
unni í þessari athyglisverðu grein.
í árierðislýsingu í'rá árinu 1881,
sem var eitthvert hið harðasta, sem y£-
ir ísland hefur gengið, segir svo meðal
annars: „Verzlun var lík og áður, og
jafnan með hinu sama öfuga liorfi."
Þó hér séu hvorki mörg orð né stór
viðhöfð segja þau mikla sögu.
Árið 1881 eru liðin 94 ár frá því er
einokunarverzluninni var lokið, þann
tíma hafði verzlunin verið kölluð
„frjáls“, eítir þann tíma er þó allt enn
í hinu sama „öfuga horfi“ í viðskipta-
efnum.
Þó að það sé hvorki ljúft verk né
ánægjulegt, að rifja upp hvernig þetta
„öfuga“ ástand í verzlunarmálum var,
og hvað af því leiddi, er tæplega hægt
að komast hjá því, ef menn vilja gera
sér ljóst það menningarhlutverk, sem
íslenzk kaupfélög hafa leyst af hendi á
þeim 66 árum, sent þau eru nú búin að
starfa urn þessar mundir. Frá því fyrsti
vísirinn til samvinnu í verzlun kemur
fram á Islandi, eru að vísu liðin rösk
eitt hundrað ár, þ. e. frá því er bænd-
ur í Hálshreppi í Suður-Þingeyjar-
sýslu bundust verzlunarsamtökum. En
veruleg sókn í þeim efnuin nefst þó
fyrst lyrir alvöru með stofnun Kaup-
félags Þingeyinga árið 1882.
TTm 1880 eru arftakar einokunar-
verzlunarinnar. dönsku selstöðuverzl-
anirnar, alls ráðandi í viðskiptamálum
Islendinga. Verzlunin er rekin frá því
sjónarmiði, að íslenzka þjóðin sé til
vegna hagsmuna erlendu verzlunar-
eigendanna, en á verzlunina er ekki
litið sem þjónustu í þágu almennings.
Skortur á nauðsynjavörum í verzlun-
um var árlegt fyrirbrigði og verðlags-
ókjörin sjálfsagður hlutur. Vörur þær,
sem fluttar voru til landsins voru jafn-
an al hinni lélegustu tegund. Verzlun-
arstjórarnir héldu viðskiptamiinnun-
um í skuldafjötrum ár frá ári, og verzl-
unarliðið sýndi þeim fyrirlitningu,
hroka og harðýðgi.
Meðal þjóðarinnar, er svona var
grátt leikin, þróaðist hvort tveggja í
6
senn, hatur til kaupmannanna og
minnimáttarkennd gagnvart þeim,
sem létu hina hálfsoltnu og varnar-
lausu þjóð finna svo áþreifanlega, að
þeir hefðu ráð hennar í hendi sér. Við-
skiptamennirnir leituðust við að
gjalda fyrir sig með því að pretta
verzlanirnar á þann hátt, að svíkja
vörurnar, sem þeir lögðu inn í verzl-
anirnar, láta sem mest af óhreinindum
loða í ullinni, fela grjót í tólgarbelgj-
unum og svo frv. Allt var nógu gott í
kaupmanninn, eða helzt of gott, í aug-
um almennings. Slíkt var liið siðferði-
laga hana eftir smekk og kröfum neyt-
endanna.
Að sjálfsögðu liafa margar stoðir
runnið undir þær miklu og gleðilegu
framfarir, sem orðið hafa hér á landi
síðan samvinnufélögin hófu starf sitt.
F.n eg hika ekki við að staðhæfa, að
einn allra drýgsti þátturinn í framför-
unum er ýmist að þakka beinum störf-
um samvinnufélaganna eða óbeinum
áhrifum frá þeim.
En í hverju liggur það, að íslenzk
samvinnufélög liafa orðið svo áhrifa-
rík og giftudrjúg til efnislegs og and-
MENNINGARHLUTVERK
Eftir Þóri
lega uppeldi, sem hin „öfuga“ verzlun
veitti fólkinu, slík ómenning ólst með
hinni soltnu þjóð á meðan hún varð
að krjúpa að náðardyrum selstöðu-
verzlananna.
Það höfuðskilyrði frjálsra og óþving-
aðra viðskipta, að almenningur hefði
peninga handa á milli, mátti heita
óþekkt hugtak meðal landsmanna.
Allur búskapur byggðist á skefja-
lausri rányrkju. Húsakynni voru hvar-
vetna hin aumustu. Brýr og vegir í nú-
tímaskilningi voru ekki til. Kaup-
staðaferðir úr sveitum, er fjarri lágu
verzlunarstöðum, tóku eina til tvær
vikur.
Þannig var í fáum dráttum ástandið
jregar fyrstu samvinnufélögin á Is-
landi hófu starfsemi sína.
Þegar við berum það saman við það
ástand, sem nú ríkir hér eftir 66 ára
starf íslenzkra samvinnufélaga, verður
okkur fljótt ljóst, hvílík feiknabreyt-
ing er á orðin, bæði í fjárhagslegum og
andlegum efnum.
Akvegakerfi greinist nú um landið.
Stórár hafa verið brúaðar. Allur þoni
bænda hefur húsað jarðir sínar á liinn
myndarlegasta hátt. Þar sem heyskap-
ur var áður sóttur í rotnar og rýrar
sinumýrar, er heyja nú aflað með ný-
tízku vélum á ræktuðu landi. Full-
komnustu nútímatækni er beitt í þágu
sjávarútvegsins. Bændur og fiskimenn
hafa lært að vanda framleiðslu sína og
legs menningarauka íslenzku þjóðar-
innar?
Eg hygg að svarið við þeirri spurn-
ingu fáist bezt með því að athuga við-
horf frumherja íslenzku samvinnufé-
laganna, kynnast anda þeim, er ríkti
meðal þeirra, sem lögðu undirstöðuna
að félagsbyggingunni.
Hver sá, er kynntist Benedikt Jóns-
syni frá Auðnum, en hann varð eins
og kunnugt er, elztur þeirra manna,
sem beittu sér fyrir stofnun fyrsta sam-
vinnufélagsins á íslandi, Kaupfélags
Þingeyinga, hlaut að finna það, jafn-
vel allra síðustu árin, sem hann lifði,
hve glatt hugsjónaeldur hans frá
fyrstu baráttuárum félagsins logaði í
sál hans, og livílík yngingarlind sá eld-
ur var gamla manninum.
Af kynningu og samstarfi við hann
tíu síðustu árin, sem hann lifði, gafst
mér allgóður skilningur á þeim anda,
sem réði störfum hinna fyrstu sam-
vinnumanna í Þingeyjarsýslu. Góðu
heilli hafði þeim strax orðið það ljóst,
að þó mikils væri um vert, að útvega
félagsmönnum betri og ódýrari rúg,
baunir og aðrir lífsnauðsynjar, en ver-
ið höfðu á boðstólum hjá selstöðu-
verzluninni í Húsavík, og að selja
framleiðsluvörur þeirra fyrir sem hag-
kvæmast verð, var slíkt ekki nema
annar þátturinn í félagsstarfinu. Hinn
þátturinn, og sá, sem raunar hefur allt-
af verið líftaugin í öllum þeim sam-