Samvinnan - 01.12.1964, Blaðsíða 42

en einmitt þess vegna eru
staðir eins og Skallakot hrein
náðargjöf þeim sem rekja vilja
hina löngu sögu.
En snúum okkur aftur að
Stöng. Þegar lokið var rann-
sókn Skallakots, tók Roussell
og flokkur hans til við að grafa
upp bæinn þar. Ég man, að
ég var sendur með nokkra
menn til þess að gera þar til-
raunagröft, því að svo stóð á
í Stöng, að þar sást á yfirborði
móta fyrir fjósi og smiðju, en
engum bæ. Hann hlaut þó að
vera þar, og eftir nokkrar
vangaveltur út frá almennum
líkum grófum við gryfju ofan
í hólinn, þar sem við hugðum
sennilegt, að bæjarhúsa væri
að leita. Við grófum gegnum
þykk foklög af mold og vikri,
en skyndilega hittum við fyrir
einkennilegt moldarlag, þess-
legt að ekki væri með öllu
náttúruverk á, enda kom von
bráðar á daginn, hvers kyns
var. Við höfðum þarna rekizt
á vegg í húsarústum, sem
grafnar voru djúpt undir þykk-
um foklögum, svo að öll merki
á yfirborði voru þurrkuð út. Á
tveggja metra dýpi komum við
niður á skýrt og kolsvart gólf,
og þóttumst þá ekki þurfa
frekari vitna við. Nærri má
geta, að við töldum okkur hafa
frá tíðindum að segja, þegar
við komum til manna að kvöldi
þessa dags. Síðar kom í ljós,
að veggurinn, sem við rákumst
á í blindni, var skilrúmsvegg-
ur milli skála og stofu í Stöng.
Það var mikið verk að tæma
bæjarrústirnar í Stöng, en af
fornleifagreftri að vera var það
auðvelt verk, næstum of auð-
velt. Þarna undir foklagadyngj-
unum stóðu veggir bæjarins í
næstum því fullri hæð, en tóftir
sléttfullar af hvítum vikri, sem
hrundi greiðlega frá veggjun-
um og skildist skýrt frá gólfun-
um, og þarna stóð svo bærinn
einn góðan veðurdag með öllum
þeim ummerkjum, sem hægt er
að vænta. Húsaskipan á þess-
um bæ var greinileg út í yztu
æsar, en uppgerð húsanna og
þök má gera sér í hugarlund
af ýmsum merkjum, og þó
einkum þeirri þekkingu, sem
fyrir hendi er um uppgerð
torfbæja og annarra húsa á
síðari tímum. Það væri hægt að
endurbyggja bæinn í Stöng og
fara nærri réttu lagi. Vitan-
lega yrðu mörg vandamál og
vafi um ýmis smáatriði, en í
stórum dráttum væri hægt að
endurskapa þennan forna bæ
svo að forsvaranlegt væri að
sýna hann sem dæmi um
byggingarhætti forfeðra vorra
á söguöld. Rústirnar eru það
að vísu sjálfar, og þær ljúga
engu, og heiðarlegast er og vís-
indalegast að sýna þær eins og
þær eru og benda til þess með
uppdráttum og ef til vill líkön-
um, hvernig gera má ráð fyrir,
að bærinn hafi verið gerður
upp og búinn innan, meðan
hann var og hét.
í Stöng er langhúsalag, skáli
mikill, 17 m. langur og 6 m.
breiður, sem inn í er gengið og
hefur verið skipt með þverþili,
líklega í kvennaskála og karla-
skála, því að þetta var svefn-
hús alls heimilisfólksins; þar
hefur brunnið eldur stór á
miðju gólfi, en hvílurúmin til
beggja hliða eins og í Skalla-
koti. En hér er sá munur á, að
innar af skálanum er annað
hús, 8 m. langt og 4 m. breitt,
með setbekkjum til beggja
hliða, og hefur þetta vafalítið
af íbúum bæjarins verið köll-
uð stofa; þar var einkum
vinnustaður kvenna, sem þar
hafa löngum setið við tóvinnu;
þar hefur vefstaður verið fyr-
ir gafli, enda fundust kljástein-
ar margir í þessu húsi, og
einnig fundust þar nokkrir
snældusnúðar.
Það er þetta hús, stofan, sem
greinilegast skilur Stangarbæ-
inn frá skálabyggingunni
miklu í Skallakoti og sýnir, að
hann er frá annarri öld. En þar
við bætist svo, að aftur úr
þessum langhúsum eru enn
tvö hús, sem annað er búr með
förum í gólfi eftir mikla skyr-
sái, en hitt að líkindum kamar.
Og merkilegt er að veita því
athygli, að þessi sama grunn-
flatarmynd hefur komið í Ijós
á mörgum öðrum bæjum í
Þjórsárdal, og má nefna Ás-
lákstungu, Sámsstaði og Gjá-
skóga. Það er eins og sami
arkitektinn hafi verið þarna að
verki, og við köllum þetta oft
Þj órsárdalsgerð. Og vafalaust
má nú heita, að þessir bæir
sýni hið næsta þróunarstig eft-
ir hina miklu og einsteyptu
skála landnámsaldar og bendi
greinilega til þess sem verða
vildi um íslenzka bæinn: skál-
inn leystist upp í fleiri vistar-
verur og þá um leið smærri, og
þegar lengra leið skipuðust
húsin æ ákveðnar utan um
einn gang eða göng, sem liggja
frá útidyrum og tengja öll
húsin saman. Frá bæjum af
Stangargerð eða Þjórsárdals-
gerð er að vísu löng leið til
gangabæjanna, sem mörgum
fslendingum eru kunnir af eig-
in sjón og raun, en þó eru þeir
greinilega áfangi á þeirri leið,
sem hófst með skálanum og
endaði í gangabæ.
Eins og áður getur, þykir
nú fullvíst, að bærinn í Stöng
og fleiri Þjórsárdalsbæir hafi
eyðzt eftir Heklugosið 1104.
Byggist sú niðurstaða einkum
á öskulagarannsóknum, sem
Sigurður Þórarinsson hefur
gert, en einnig á rannsókn
kirkjugarðsins á Skeljastöðum
og ýmsum sögulegum athugun-
um, og verður ekki hér gerð ít-
arleg grein fyrir neinu af þessu.
En af þessari tímasetningu
leiðir, að telja má bæinn í
Stöng fullgilda mynd af húsa-
kynnum íslendinga eins og þau
voru seint á 11. öld, og margt
bendir til þess, að á Sturlunga-
öld hafi margir bæir verið líkir
þessum að allri skipan.
Hver byggði þennan bæ í
Stöng, sem nú gefur svo skýra
og víðfræga menningarmynd
frá fornöld vorri, er hulin gáta
og mun ætíð verða. Aðeins einn
maður er nefndur í fornritum,
sem á að hafa búið í Stöng,
sá margumtalaði Gaukur
Trandilsson, sem af var sér-
stök íslendingasaga, þótt nú sé
glötuð, en minning hans lifir í
fáeinum leiftrum úr fornum
ritum og þó einkum í þessu
danserindi frá miðöldum:
Önnur var öldin
er Gaukur bjó í Stöng,
þá var ei til Steinastaða
leiðin löng.
Bæjarrústirnar í Stöng vöktu
mikla athygli sumarið 1939,
þegar þær voru grafnar upp.
Fyrir atbeina ýmissa góðra
manna var þá þegar um haust-
ið byggt hlífðarþak yfir þær, til
þess að þær yrpust ekki mold
og sandi og fólk gæti skoðað
þær framvegis. Þetta hlífðar-
þak var í flýti gert við vetur
sjálfan og hvergi nærri nógu
vandað, en það hlífði tóftunum
til 1957, þegar annað veiga-
meira og fullkomnara þak var
byggt yfir þær. Allir skyldu
8
g
s
S
82
8
• í
öf
8
iö
öi
ss
8
• ’
' 'i
• »
8
•*
:•
Kaupmenn
kaupfélög
Enn sem fyrr höfum vér til sölu
úrvals ilmvötn og kölnarvötn frá
Frakklandi, Englandi, Spáni,
Vestur-Þýzkalandi, USA, Tékkó-
slóvakíu, Rússlandi, Danmörku,
Austur-Þýzkalandi, Monaco og
Sviss.
Ennfremur eru ávallt fyrirliggj-
andi ýmsar tegundir af rak-
spíritus, hárvötnum og andlits-
vötnum.
Gerið jólapantanirnar tímanlega
ÁFENGIS- OG
TÓBAKSVERZLUN
RÍKISINS
SKRIFSTOFUR:
Borgartúni 7, sími 2-42-80
Afgreiðslutími frá kl. 9—12,30 og
1—16 nema laugardaga kl. 9—12.
ÍSS8S8S8S8S8S8SSSSS8SSSS28SSSS2S2SSSSgSSSSSS2SSgSgSS2S£SgSS8S8SSSSSSSSS8SíSS8Sg2SS§SSS8Sgl
28
•
C ’
o*
•o
28
O*
•o
28
O*
•o
o*
•o
•o
28
o«
•o
28
28
42 SAMVINNAN