Fálkinn - 18.12.1937, Blaðsíða 12

8
FÁLKINN
MARTEINN LUTHER
siðaskiftin og prentlistin
Það hefir oft verið sagl, að
prentliðtin hafi verið hinn öfl-
ugasti boðberi siðaskiftanna og
komið Lúther að meira haldi
en heil legíó lærisveina. Prent-
listin var ný af nálinni eða svo
til, þegar Lúther hóf haráttu
sina gegn páfavaldinu og fólk
var þessvegna fíkið í alt, sem
hjet bækur, og þótti nýjabrum
að því að fá keypt rit f>æir til-
tölulega lágt verð í samanburði
við afskriftirnar, sem voru dýr
handavinna.
Árið 1447 er talið afmælisár
prentlistarinnar í Evrópu, þó
að Gutenberg tækist að vísu fyr
að prenta ýmislegt smávegis. Og
70 árum síðar er afmæli siða-
skiftanna talið, þvi að 31. októ-
ber 1517 auglýsti Lúther sínar
95 greinar á kirkjuliurðinni i
Wittenberg. Á þessu ári eru
þannig talin 490 ár frá upphafi
prentlistarinnar og 420 ár frá
siðaskiftunum.
Það er ekki rjett, sem sumir
hafa kent, að fyrir siðaskiftin
Inifi biblían hvergi verið til
nema á latínu. Að vísu voru
latínuútgáfurnar yfirgnæfandi
meðal klerkastjettarinnar, þvi
áð latínan var kirkjumálið, en
í Þýskalandi til dæmis var fljót-
lega farið að gefa biblíuna út
á þýsku, eftir að prentlistin
kom til sögu. Gutenberg byrjaði
þegar árið 1453 á prentun
biblíunnar — löngu áður en
Lúther fæddist -— og árið 1466
kom fyrsta biblían út í Strass-
burg og fjöldi af útgáfum eftir
það, áður en Lúthersbiblían
kom til sögunnar. Bókfræðingar
hafa ekki tölu á þessum biblíu-
útgáfum fyrir siðaskiftin og eru
þær taldar frá 18 til 72 biblíu-
útgáfurnar, sem út komu á ár-
unum 1466—1521 og auk þess
22 þýskar útgáfur af Saltaran-
um og sjerprent af ýmsum rit-
um Biblíunnar. En þessar út-
gáfur náðu ekki til fjöldans.
Þær voru flestar á stirðu og ó-
viðfeldnu máli — einskonar
„forskrúfuðum kannsellistíl“,
sem ekki átti við fólkið.
Á þeim 70 árum sem liðu frá
upphafi prentlistarinnar til
siðaskiftanna höfðu prentsmiðj-
ur verið settar í flestum lönd-
um og prentlistin hafði tekið
miklum framförum og stóð á
háu, listrænu stigi. Lúther og
aðstoðarmönnum lians var
fyllilega ljóst, hvilíkt gagn þeim
gæti orðið að prentlistinni, enda
liöfðu andstæðingar þeirra lika
notað sjer þessa uppgötvun til
þess að dreifa út fjölda níðrita
og ádeilurita gegn Lúther. En
lionum var hið mesta áhugamál
að koma ritningunni út i nýrri
þýðingu, skrifaðri á ljettu og
alþýðlegu máli, sem fólkið
skildi. Og þessvegna ljet hann
það verða eitt af sínum fyrstu
verkum, að byrja á nýrri bibliu-
þýðingu, árið 1517 og kom brot
af henni út sama ár, en síðar
meira. Meðan Lúther sat „sem
fangi“ í höll Friðriks kjörfursta
á Wartburg, einsetti hann sjer
að þýða alla biblíuna. Þá níu
mánuði sem hann sat í „fang-
elsinu“ vann hann það þrek-
virki að þýða alt nýja testa-
mentið og kom það út á prenti
1522 og á næstu 11 árum lcomu
85 stór upplög af því, en 26 upp-
lög af Davíðssálmum. Á frum-
útgáfu Lúthersþýðingarinnar af
Nýja testamentinu sjest hvorki
útgáfuárið (1522) nje nafn
prentarans, sem var Melcior
Lotter. Söluverð þessa Nýja
teslamentis var 5—6 krónur að
núverandi peningagildi. —
Undir eins og Lúther hafði
lokið Nýja testamentinu tók
hann að þýða Gamla testament-
ið á þýsku. Mósebækurnar
lcomu út á prenti árið 1523
og hinar bækurnar síðan hver
aftir aðra og 1532 voru Spá-
mennirnir komnir á prent. Loks
kom Biblíán öll út í einu lagi
árði 1534, prentuð af Hans
Lufft í Wittenberg. Lúther not-
aði ekki vulgataþýðinguna
latnesku til að þýða eftir, þvi
að hann taldi, að sú þýðing
liefði víða keim af kaþólskum
anda, en þýddi hiblíuna úr
frummálunum: Gamla testa-
mentið úr hebresku og Nýja
testamentið úr grísku.
T ÚTHERSÞÝÐINGIN, sem
kom út 1534, er hvað prent
og bókalist snertir vera talin
eitt hið fegurst imentaða rit,
sem út kom á 16. öld. Það er
sannað, að þýðandinn sjálfur
leit mjög vel eftir prentuninni
og hafði hönd í bagga með öll-
um frágangi og valdi myndirn-
ar, sem fylgdu biblíunni og
rjeð sjálfur, hvar þær ættu að
standa. I biblíu þessari eru 123
myndir skornar í trje af ýms-
um bestu listamönnum þeirra
tíma. Þessar myndir, sem senni-
lega hafa verið gerðar í Lút-
hersbiblíuna sjerstaklega, voru
síðan notaðar í síðari útgáfur,
líka utan Þýskalands. Lúthers-
biblian varð þannig brautryðj-
andi þess siðar, að prýða ritn-
inguna myndum. Textinn var á
auðveldu og Ijósu máli og auð-
skilinn alþýðunni, og Lúther
vílaði ekki fyrir sjer að nota
orð og orðatiltæki, sem ekki
voru í frumtextanum, til þess
að gera meininguna ljósari.
Önnur útgáfa Lúthersbiblí-
unnar kom þegar árið eftir
(1535) og þegar hún var komin
í bókaverslanir kallaði Lúther
helstu aðstoðarmenn sína, Mel-
ankton, Bugenliagen og fleiri.
heim til sín á fund á hverju
kvöldi, og þar fóru þeir yfir
þýðinguna og athuguðu hana
og gerðu þær brevtingar, sem
þeim þótti við j^urfa (Collegium
Biblicum). Breytingarnar urðu
allmargar og voru þær teknar
upp í endurprentun þá á biblí-
unni, sem út kom árið 1541.
Lúther hjelt áfram að endur-
bæta þýðinguna þau fjögur ár.
sem hann lifði, eftir þetta.
Danska fræðakonan dr. Lis
Jacobsen hefir sannað, að fyrsta
þýðingin af biblíunni á dönsku.
sje þýdd eftir Lúthersútgáfunni
sem út kom árið 1545, sama
árið og Lúther dó. Meðan hann
lifði komu alls út þrettán sjer-
stæðar útgáfur af biblíuþýð-
ingu hans, og voru þær allar
prentaðar í Wittenberg af Hans
Lufft. Hjá þessum biblíuútgef-
anda komu einnig út 37 biblíu-
útgáfur aðrar. Það er talið, að
hann hafi selt um 100.000 ein-
tök af ritningunni á árunum
1534 til 1574.
Nú er Lúthersbiblían frá 1534
svo að segja ófáanleg. Hún
sjest einstöku sinnum í verð-
listum útlendra fornbókasala,
en verðið skiftir þúsundum
króna, ef eintakið er sæmilegt.
Slæmt eintak, sem ekki einu
sinni var nærri heilt, komst i
þúsund krónur á bókauppboði
í Wien fyrir mörgum árum.
Fjöldi annara rita frá Lúther
kom lika á prent og ber þar
fyrst og fremst að nefna hús-
postillu hans, ennfremtir skýr-
ingar á Pálsbrjefunum, og síð-
ast en ekki síst, katekismus
hans, sem mun vera eitt af
þeim smáritum, sem mest mun
hafa verið prentað af í heim-
inum. Lúther ljet sjer mjög
hugarhaldið um unglingafræðsl-
una, sem þá var bágborin nijög.
Ilann setti á stofn nýja skóla
og endurbætti gamla. Og handa
skólunum samdi hann fræði
sín.
RIÐ 1531 kom skýring Mel-
anktons á trúfræði Lúthers
úl á prenti, fræg undir heitinu
Agsborgarjátningin og hið
frumlega játningarrit Lúthers-
trúarmanna. Ágsborgarjátning-
Stærðarhlutföll ýmissa biblía. Frá vinstri: Biblía Láthers 15U, Gustaf Vasabiblían 1541, Hiblía Kristjáns III.
(myndin eftir Ijósprentuðu útgáfnnni 1928), Guðbrandsbiblía frá 1584 oy fgrsta norska biblían frá 1834.
Lengsl til hægri venjuleg biblía frá siðustu árum.