Fálkinn - 17.12.1953, Qupperneq 36

JÓLABLAÐ FÁLKANS 1953
LANDAKIRKJA I VESTMAMAEYJIIM
Eftir Sigfús M. Johnsen bæjarfógeta
Landakirkja, byggð á
KJ)"TRK,IA var rcist í Vcst-
g ma n n a e y j u m k ri s t n i t ök u-
y ári'ð 1000, skömniu áður
o en kristni var lögtekin
hér á landi. Hafin var kirkjubygging-
in a‘ð boði Ólafs konungs Tryggva-
sonar, er hafSi látið höggva kirkju-
viðinn í Noregi og fól þcini Gissuri
livíta Teitssyni og Hjalta Skeggjasyni
aS reisa þar kirkju, er þeir fyrst skytu
bryggjum á land á leið þeirra heim
til íslands frá Noregi.
í siglingum til íslands vestur meS
sunnanverSu landinu, var venja aS
komið væri við í Vestmannaeyjum, —
sama gerðu þeir Gissur og Hjalti þessu
siiini og liefir þeini sýnst ráðlegt að
skipa þar upp kirkjuviðnum. AS lík-
indum hafa þeir notið fulltiiigis ráð-
andi ínanna þar við kirkjusmiSina.
Samt verður ekkert um það fullyrt,
livort höfðingja þá — eður þann —
er mest bar uppi á Eyjunum — það
getur hafa verið Ormur auðgi Her-
jólfsson, Bárðarsonar á Ormstöðum,
en um liann liefir verið sagt að liann
ætti einn allar Vestmpnnaeyjar —
hafi verið búið að kristna af Þang-
brandi presti eða Stefni Þorgilssyni.
Með þeim hætti var kirkju fnllborgið
í Vestmannaeyjum. ASrar ástæSur
gátu og legið hér til og þá ekki síst,
að áhrifa Austmanna hafi gætt all-
•mikið í Eyjum í sambandi við versl-
un og viðskipti, en þegar á þessum
timum munu Vestmannaeyjar liafa
verið orðnar töiuverður athafnastað-
ur um útgerð og verslun. Kirkjan í
Vestmannaeyjum liafði lengstum sér-
stöðu meSai kirkna hér á landi. Fyrir-
komulag á gjaldskyldu eyjabúa var
að miklu leyti i samræmi við norræn
(norsk) lög, en ekki íslensk. Eftir at-
vinnuhögum i Vestmannaeyjum og
öðrum aðstæðum þar, lilaut sá tí-
undarmáti er grundvallaSist á náttúru-
afurðum, landaurum, og eftir afla-
tölli, að lienta þar best. Tíundin var
liér goidin af afurðum og afrakstri,
en eigi af fasteign. Líkur hníga að því
að norrænn tíundarmáti liafi gilt hér
frá fyrstu líS og að elstu íslensku
tiundarlögin, sem kennd eru við -Giss-
ur biskup í Skálholti ísleifsson, frá
1090, hafi eigi fengið giidi i Vest-
mannaeyjum. Þar mun og fyrst liafa
verið norskur leiguprestur, er þjónaði
þessari að líkindum elstu sóknar-
kirkju á íslandi. Kirkjnbæjarkirkja í
Vcstmannaeyjum var alliengi í eigu
Björgvinarklausturs.
Kirkjan var fjórða eða fimmta elsta
kirkja byggð iiér á landi. Eidri voru:
kirkjan á Kirkjubæ. á Síðu og kirkjan
á Esjubergi á Kjalarnesi, er þeir reistu
Ketill hinn fíflski og Örlygur
Hrappsson, kristnir landnámsmcnn.
Máni í Hotti og Þorvaldur Spakböðv-
arsson í Ási, er liöfðu látið skírast af
Þorvaldi víSförla og Friðreki biskupi,
er boðuðu kristna trú hér á landi
981—980, byggðu hcimakirkju, hvor á
sínum bæ.
Kirkjan í Vestmannaeyjum, er þeir
Gissur og Hjalti iétu reisa, niun hafa
verið timburkirkja lítil, og með torf-
þaki, ef til vill stafakirkja. Á Hörga-
eyri lögðu þcir skipi sinu; var blutað
til um hvorum megin vogsins kirkjan
skyTdi standa, og hlaust fyrir norðan,
þar sem áður voru blót og hörgar.
Frásögn Kristnisögu varðandi
kirkjubygginguna er í ýmsum atriðum
skýr, samt verður eigi af henni ráðið
með vissu livar þessi kirkja liins
heilaga Klemensar, verndardýrlings
sjófarenda, liafi staðið, og verður eigi
nánar rætt hér, heldur vísað til Sögu
Vestmannaeyja. — Ólafur Tryggvason
iét reisa Klemensarkirkju hjá kon-
ungsgarði i NiSarósi.
í máldaga Kirkjubæjarkirkju frá
1269, elsta kirkjumáladaganum sem
varðveitst hefir frá Vestmannaeyjum,
er Klemensarkirkjunnar getið; er
lienni þá farið að linigna mjög og ekki
lengur graftrarkirkja. Prestsskyida og
prestvist var tveggja sóknarpresta á
prestsetrunum Kirkjubæ og Ofanleiti
og þaðan sungið til heiminga til
árunum 1774—78.
Klemensarkirkju. í næsta kirkjumál-
daganum er Klemensarkirkju ekki get-
ið og mun hún þá Iiafa verið lögð
niður. Líklegt er að búið hafi verið
að flytja kirkjuna lengra frá sjónum
upp í kauptúnið, vegna landbrots af
völdum sjávarágangs, og að hún liafi
verið endurreist í landi jarðarinnar
Hafnar eða við Fornu-Lönd, nálægt
þar sem kirkja var reist á 1(5. öld.
Vegna hins mikla athafnalífs í kaup-
túninu í Vestmannaeyjum, með fjöl-
byggðum verslunarstað og þurrabúð-
armannaliverfum, hefir eigi jiótt við
það unandi lengur að þurfa að sækja
kirkju úr kauptúninu eða neðan úr
Sandi og upp að Ofanleiti eða Kirkju-
bæ. Var uni það gerð samþykkt seint
á 16. öld, á dögum konungsversiunar,
fyrir atbeina umboðsmanns og kaup-
manna, að reisa eina sóknarkirkju fyr-
ir Vestmannaeyjar og leggja niður
hinar kirkjurnar. En á báðum stöð-
unum, Ofanleiti og Kirkjubæ, skyidi
haldið við bænliúsum og prestar
skyidir lil að syngja þar föstumessur.
En sóknirnar héldu áfram að vera
tvær og prestarnir tveir. Bænahúsin
stóðu Icngi, og á Kirkjubæ fram um
aldámótin siðustn, er það var rifið. í
bænahússtæðinu fannst 1924 legsteinn
séra Jóns pislarvotts, er ræningjar
frá Algier drápu 1627. Hafði líkami
séra Jóns verið grafinn í bænahúsinu
fyrir framan altari.
Sóknarkirkjan nýja var reist 1573
og stóð þar sem nú heita Fornu-Lönd,
og var hún kölluð Landakirkja, eftir
staðnum. Hún var byggð fyrir sam-
skotafé og bárust til hennar fiska-
gjafir miklar og til hennar lögðu
prestarnir mikið fé, þrjár lestir full-
verkaðs harðfiskjar í eitt skipti fyrir
öll, sem endurgjald fyrir kirkjutíund-
ir sem þeir héldu síðan óskertum.
Kirkjan mun liafa verið vönduð
timburkirkja allstór og vel búin að
munum frá hinum kirkjunum en milli
þeirra munu á sinni tíð liafa skiplst
kirkjugripir gönilu Klemensarkirkj-
unnar, það sem varðveitst liefir eftir
árið 1484.
Kirkja þessi naut eigi kirkjutiundar
lengur eins og áður segir og studdist
við það er henni barst i frjálsum
gjöfum. Þá var jiað, að eyjamenn gerðu
gerðu með sér hina inerkilegu og sér-
stæðu samþykkt 11. okt. 1606, til
styrktar kirkju sinni. Var hún í mörg-
um greinum. Þar var ákveðið að
Landakirkja skyldi fá cinn fisk af
hverju skipi, eftir hvern útróður á
vertíð, er til skipta náði minnsta kosti
fiskur á mann, og það besta fiskinn.
iÞó svona væri tim hnútana búið
fjárhagslega fyrir kirkjuna, biðu
liennar jiung og óvænt örlög. Árið 1614
komu enskir sjóræningjar til Vest-
mannaeyja með fjölmenni miklu, og
gengu jiar á land með alvæpni og fóru
með ránum og hernaðarverkum. Ræn-
ingjarnir létn greipar sópa um Landa-
kirkju, og var hún rúip og rænd sín-
um miklu og dýrmætu, gömlu kirkju-
gripum, bókum og messuskrúða og
ckkcrt eftir skilið. Var henni þá lán-
að nokkuð af kirkjugripum frá Breiða-
bólstað í Fljótshlíð, meðat jieirra var
kólflaus klukka.
En kirkjuklukkan úr Landakirkju,
sem ræningjarnir liéldu yerðmætan
grip og ætluðu að selja í Englandi,
kom upp um þá, jiví að á licnni sást
úr hvaða kirkju hún var á íslandi.
Var ræningjaforinginn Jolin Gentel-
mann dreginn fyrir lög og dóm og líf-
látinn, en Jakob Englandskonungur
lét senda klukkuna aftur til Vest-
mannaeyja. Hafa mcnn haldið, að þetta
muni vera sama klukkan sem enn er
i kirkjunni i Vestmannaeyjum, en eigi
mun þó svo vera. Líklegra er að þettá
liafi verið klukka sú, sem seld var frá
kirkjunni árið 1743 fyrir 68 ríkis-
dali og önnur ný fengin í staðinn.
Eigi liðu nema þrettán ár nns hér
gerðist annar og enn ægilegri við-
burður: Tyrkjaránið i Vestmanna-
eyjum 1627. Þyrptust ræningjarnir að
Landakirkju, umkringdu hana með
skotum og axarhöggum og brutu upp
Séð inn í kórinn. Ljósabogi yfir kórdyrum.