Fálkinn - 14.12.1956, Blaðsíða 18

14 ^#^#^*^^*^*^*^*^*^#^*^*^*^*^# JÓLABLAÐ FÁLKANS 1956
Bœnhúsið i 19csímannacyium
Sigfjús Johnsen iyrrv. bœiar^ógdi
mold í bæniiiisstœðinu og kom þá í
ljós legsteinn mikill og veglegur, er
við nánari rannsókn reyndist vera
legsteinn sálmaskáldsins, séra Jóns
Þorsteinssonar, píslarvotts, prests að
Kirkjubæ frá 1612 eða líklega fyrr og
til 1627. Hann var drepinn i Tyrkja-
ráninu 1627 og hefir verið grafinn
inni í bænahúsinu, fyrir framan altari
og legsteinninn yfir gröfinni, undiv
fjalagólfi, sem Iiefir verið í bænhúsinu
er þá liefir verið mun stærra. Seinna
var í því moldargólf og gólfskán þykk
yfir steininum, svo að hann sást eigi.
Á steininum er letraður dánardagur
séra Jóns Þorsteinssonar, 17. júlí 1627,
er kemur heim við Tyrkjaránssögu.
Steinninn er nú geymdur í Þjóðminja-
safninu. Eftir ósk hr. fornminjavarð-
ar Matthíasar Þórðarsonar var farið
fram á við hr. konsúl Gísla J. John-
sen, að hann léti gera eftirlikingu af
legsteini þessum, og var hún gerð í
Reykjavík af hr. steinsmið Magnúsi
Guðnasyni. Var eftirliking þessi síðan
send til Vestmannaeyja sem gjöf frá
Gísla J. Johnsen, og stendur steinn-
inn nú á þeim stað er bænahúsið stóð.
Kirkjan á Kirkjubæ átti sér langa
og merka sögu. Bær hét bér áður, er
nefndist Kirkjubær eftir að kirkja
var sett á staðnum. Máldagi þessarar
gömlu kirkju, frá 1269, er varðveittur
og er elsti kirkjumáldaginn í Vest-
mannaeyjum, sem geymst hefir.
Máldagi Nikulásarkirkju á Kirkju-
bæ. seltur 1269 af Árna biskupi Þor-
lákssyni (Staða-Árna biskupi) og tek-
inn upp í Vilkinsmáldaga.
Þá átti kirkjan „land á Bílustöðum,
kú og 6 ær. Búning sinn. Tjöld um-
hverfis, klukkur tvær, glóðarker,
kertastika inikil af járni og önnur
af messing, glerglugga og guðvefjar-
altarisklæði. Silfurkaleik og messu-
föt öll nema hökul. Bóðukrossa tvo.
Þar skal vera heimilisprestur og
veita allar heimilistíðir, messa jafn-
an er gjör er til, annan hvern dag, um
jólaföstu, cn hvern dag langa-
föstu, vigilía hvern aftan um langa-
föstu, 3 léktiur. Þangað liggja til
til prestskaups fiskatíundir hálfar, og
svo annars veiðiskapar, þess, sem þar
er tíundað, kirkjutíundir allar að
helmingi og svo vaxtollur, en helm-
ingur til Péturskirkju þeirrar, er fyr-
ir ofan Leiti er (Ofanleiti) ...“ Jarð-
arheitið Bilustaðir þekkist eigi nú.
Þeirra er getið í seinni máldaga
kirkjunnar, en munu þá hafa verið
gengnir undan kirkjunni. Komið getur
fyrir, að ekki liggi það allt til kirkju,
sem henni er eignað i máldögum eða
máldagabók og að önnur skjöl geti
sýnt það rélta.
Krkjubæjarkirkja hefir verið léns-
kirkja, en eigi bændakirkja og eign
Skálholtskirkju, er orðin var eigandi
Vestmannacyja. í Vestmannaeyjum
hafði Magnús Skálholtsbiskup Ein-
arsson ætlað að setja upp klaustur,
en hann fórst i Hítardalsbrennu 1148.
Eftirmaður hans, Klængur biskup
Þorsteinsson, virðist ekki hafa ihaft
neinn áhuga á klausturstofnun-
inni. Klængur biskup hafði jafnan
mikinn tilkostnað á staðnum. Hann
lét reisa nýja kirkju i Skálholti. Af-
gjöldin af Yestmannaeyjum, hafa hér
Vetetmannaeyjar 1890.
mgarhátíðinni 1749, ásamt latneskri
þýðingu. Séra Bjarnhéðinn var sonur
Guðmundar bónda, kirkjusmiðs og
kóngssmiðs (smíðaði konungsbáta)
í Þorlaugargerði í Vestmannaeyjum
Eyjólfssonar og bróðir dr. Einars
Guðmundssonar, sem fyrstur Islend-
inga mun hafa varið doktorsritgerð,
dr. phil, við háskóla (i Kaupmanna-
liöfn 1793). Ritgerðin var á latínu
„Vindici Diokletiani". Vörn fyrir D.
keisara. Séra Einar var prestur i
Noregi, síðast á fleiðmörk. Merk ætt
er frá honum komin i Noregi.
Séra Bjarnhéðinn eignaðist fyrir
konu Önnu dóttur fyrirrennara síns
á Kirkjubæ, séra Guðmundar Högna-
sonar (1742—1795), er talinn var
meðal allra lærðustu klerka landsins
og eru mörg ritverk eftir hann. Er
með þessu getið lítillega síðustu
prestanna sem þjónuðu Kirkjubæ áður
en prestakallið var lagt niður.
Frá því kirkjan á Kirkjubæ var
lögð niður sem sóknarkirkja og gjörð
að bænhúsi, viðhélst skykla lilutað-
eigandi prests og safnaðar að halda
bænhúsinu við, svo það yrði notað
til messugerðar, ef við lægi og eink-
um til föstuguðsþjónustu. Þær höfðu
verið haldnar þar lengi og í prest-
skapartíð séra Páls Skálda voru þar
sungnar föstumessur.
Bæði prestaköllin í Vestmannaeyj-
um voru sameinuð í eitt árið 1837,
(sbr. reglugerð 7. júní s. á.), er séra
Páll lét af embætti. Fyrsti presturinn
í Vestmannaeyjaprestakalli var séra
Jón Austmann (af Dalverjaætt) áður
prestur í Ofanleitisprestakalli.
Tíminn leið og fyrir löngu höfðu
stiftsyfirvöldin létt af kvöðum um
að halda bænhúsinu við. Var það rifið
um 1900, þá með sömu stærð og að
ofan getur.
Höfundur þessarar greinar kom oft
í bænhúsið sein barn og unglingur.
Faðir hans hafði byggingu fyrir Bæn-
hússjörðinni svokallaðri á Kirkjubæ
og fylgdi bænbúsið með. Bjó liann
niðri í kauptúninu og nytjaði jörðina,
sem var mjög gagnsöm búrekstri hans
á umsvifamiklu og mannmörgu út-
gerðarheimili, einkum vegna góðra
ínytja í úteyjum, sem henni fylgdu,
fuglatekju og eggjatöku, sem og úti-
göngubeit fyrir sauðfé.
Bænhúsið stóð fyrir sig, við enda
götunnar i Kirkjabæjarþorpi og fyrir
framan það var hlaðin forn stétt.
Meðan nokkuð var eftir al' bænahúsinu
var sem yfir Kirkjubæ hvíldi einhver
fortiðarsvipur, er þvi fylgdi.
Á ferðum okkar upp að Kirkjubæ,
var oft komið við á Vilborgarstöðum,
hjá Guðfinnu, dóttur séra Jóns Aust-
manns, og manni hennar, Árna Ein-
arssyni meðhjálpara og alþingismanni
og útvegsbónda. Áminningar Guðfinnu
ömmu minnar um að eigi mætti hafa
frammi hávaða eða læti nálægt bæn-
'húsinu, voru óþarfar, því heima hafði
verið tekinn sterkur vari fyrir hinu
sama.
Hjá syni sínum, séra Jóni Austmann
á Ofanleiti, dvaldist siðustu æviár sín,
uppgjafapresturinn Jón Jónsson, frá
Kálfafelli i Fljótshverfi, Runólfssonar
á Höfðabrekku. Hann var kominn af
Kláusi Eyjólfssyni lögsagnara á Hólm-
um í Landeyjum, er ritaði Tyrkjaráns-
söguna. Ivláus var bróðursonur séra
Ólafs Egilssonar á Ofanleiti, er her-
numinn var og ritaði Ferðasöguna, og
systursonur Jóns Þorsteinssonar písl-
arvotts. Hjá þeim feðgum á Ofanleiti
var til handrit af Tyrkjaránssögu
Kláusar forföður jieirra, skrifað
sennilega af séra Jóni eldra, er var
ágætur skrifari. Getur frumritið hafa
verið hjá prestshjónunuin á Ofanleiti,
séra Pétri Gissurarsyni og konu hans
Vilborgu Kláusdóttur Eyjólfssonar.
Þau hjón voru foreldrar húsfrú Guð-
ríðar Pétursdóttur á Höfðabrekku.
Amma mín var vel heima í Tyrkja-
ránssögunni, löngu áður en hún var
gefin út á prenti. Ekkert finnst þar
sem kunnugt er, skráð um það, hvar
séra Jón Þorsteinsson var jarðsettur.
En ganga mátti að vísu út frá því að
liann hefði verið grafinn í gamla
kirkjugarðinum á Kirkjubæ. I Landa-
kirkjugarði mátti eigi grafa þá sem
drepnir voru í Tyrkjaráninu, því að
kirkjugarðurinn var saurgaður af
ræningjum, sem þar frömdu ofbeld-
isverk og úthelltu blóði saklausra
manna.
Guðfinna Jónsdóttir var fróð um
Vestmanna’eyjaprestana gömlu, en
aldrei lieyrði ég hana né aðra minn-
ast á það, að séra Jón Þorsteinsson,
pislarvottur, væri grafinn inni í bæn-
húsinu. Hefir það verið öllum gleymt.
Að liðnum 24 árum frá þvi bæn-
húsið var rifið, skeði sá merkisat-
burður, af breinni tilviljun þó, að leg-
steinn séra Jóns kom fram úr gleymsk-
unar dái. Stungin liafði verið upp
Legsteinn séra Jóns Þorsteinssonar,
nú á Þjóðminjasafninu.

ÍM ALDAMÓTIN síðustu
var enn uppistandandi á
Kirkjubæ í Vestmanna-
eyjum, Iiús eitt, sem
nefndist bænhúsið, og aldrei annað.
Engin merki voru þó sjáanleg á því
þá, hvorki hið ytra né innra, að liús-
ið hefði verið notað til kirkjulegra
athafna. Að ýmsu leyti var það samt
frábrugðið venjulegum útihúsum, það
var stærra og á framhlið var listað
timburþil alveg upp úr og gluggi á
stafni. Dyraumbúnaður var góður.
Setti framstafninn sinn svip á húsið,
sem orðið var mjög hrörlegt. Veggir
og afturstafn voru hlaðnir úr grjóti
og torfi.
Bænlnisið stóð yst í vestanverðum
kirkjugarðinum gamPa á Kirkjubæ,
sem fyrir löngu var lagður niður og
búið að slétta yfir og gera þar kál-
garð.
I úttekt frá 1822 þegar séra Páll
Jónsson Skáldi (1822—1837) tók við
Kirkjubæ af séra Bjarnhéðni Guð-
mundssyni (1792—-1821), er bænhúsið
talið vera í þrem stafgólfum, sem síð-
an hélst uns það var rifið til grunna.
Séra Páll Skáldi var fæddur á Gjá-
bakka í Vestmannaeyjum, sonur Jóns
Eyjólfssonar undirkaupmanns og
konu hans Hólmfríðar Benediktsdótt-
ur prests á Ofanleiti, Jónssonar af
hinni gömlu Dalverja- eða Höfða-
brekkuætt. Séra Benedikt var lær-
dómsmaður og gott skáld. Hann var
talinn höfundur að lofkvæði til
Friðriks konungs V. i tilefni af minn-