Fálkinn - 25.09.1963, Blaðsíða 12

Á þjóðveldistímanum var sá
dómur kveðinn þyngstur yfir
sakamönnum, að þeir voru
dæmdir til skógargangs. Slíkir
sakamenn voru úr öllum tengsl-
um við samfélagið og réttdræp-
ir hvar sem var. Kostur þeirra
varð að leggjast út á fjöll og
skóga. Þeir hlutu nafn af
byggð sinni og því nefndir
skógarmenn. Þetta nafn varð
til löngu fyrir ísiands byggð,
en lifði samt hér á landi, þrátt
fyrir það, að hér væru engir
skógar, sem sakamenn gætu
hafzt við í. Hinn almenni réttur
á þjóðveldisöld, var arftekinn
frá ættarsamfélögunum fornu
og byggðar á erfð langt aftur í
aldir.Á íslandi fekk réttur þessi
fasta hefð og var lengur við
líði, en víðast hvar annars stað-
ar. Eftir að landið missti sjálf-
stæði, reyndu landsmenn lengi
að halda í margt úr hinum
forna rétti. Af því er mikil saga,
en er fyrir utan svið þessa
máls.
111 urðu örlög skógarmanna
hér á landi, miklu verri en í
nokkru landi öðru. Sköpuðust
þau aðallega af því, að landið
er eyland, langt frá öðrum
löndum, harðbýlla og vetrar-
harðara en önnur lönd Norður-
álfu. Það var því erfitt að verða
skógarmaður eða útlagi á ís-
landi. En þrátt fyrir það, tókst
mönnum að ganga skógargöngu
árum saman, og urðu frægir af
í sögum og sögnum aldanna.
Frægastur allra íslenzkra
skógarmanna er Grettir Ás-
mundarson, hinn sterki. Hann
var skógarmaður um tuttugu
ár og leið margs konar hörm-
ungar, eins og alkunna er af
sögu hans. Gísli Súrsson og
Hólmverjar eru líka frægir, þó
með öðrum hætti sé. Margir
fleiri skógarmenn urðu frægir
á þjóðveldisöld. Sumir þeirra
urðu skógarmenn um skamman
tíma, leituðu síðar í skip og
komust til annara landa. Þeir
hófu þar nýtt líf og urðu sumir
frægir menn af atgervi og
hreysti.
Sennilegt er, að hinn harði
dómur, skógargangan, hafi orð-
ið til þess, að ránsmönnum
stórfjölgaði og uppi varð í land-
inu talsverður hópur manna, er
lifðu á ránum og gripdeildum.
Dómur þessi varð því hæpinn
fyrir þjóðfélagsheildina og
bitnaði aðallega á saklausum
bændum og búandmönnum.
Árangur hans varð því slæm-
ur fyrir félagsheildina og hafði
í för með sér, að upp kom í
landinu hópur útlaga, sem frið-
samir borgarar urðu hvergi
hultir fyrir.
Eftir að áhrif kirkjulegs rétt-
ar fór að gæta verulega í nor-
rænum löndum, hófu kirkjunn-
ar menn brátt áróður gegn hin-
um forna rétti og dómsaðferð-
um, en sérstaklega útlagadóm-
um. Sjónarmið klerklega valds-
ins var aðallega og fyrst og
fremst, að koma á austrænum
eða rómönskum rétti. Jafnframt
krafðist kirkjan, að hluti af
sakeyri lenti í fjársjóðum
hennar. Þess vegna vildi hún,
að sakamenn væru dæmdir í
sektir. En í áróðri kirkjunnar,
var oft annað látið í veðri vaka,
meðan verið var að rífa grunn-
inn undan hinu forna skipulagi.
Skoðanir kirkjunnar komu
snemma fram hér á landi, eftir
að kristin trú festi hér rætur.
En það tók langan tíma að
brjóta á bak aftur hugarfar
fólksins til hins forna réttar.
Ekki skal þess ógetið, að í
kirkjulögum var til bannfær-
ing, þar sem menn voru dæmd-
ir í algjöra útlegð og úr sam-
félagi við annað kristið fólk. En
kirkjan leysti menn úr slíku
banni, ef hún fékk greidda
nægilega háa fjárfúlgu.
Grettis saga sýnir vel, að á
þjóðveldisöld lifðu menn lang-
an tíma í útlegð á fjöllum og í
óbyggðum. En eftir að kirkjan
fekk alræðisvald í siðferðismál-
um og landið missti sjálfstæði,
urðu dómar í sumum sakamál-
um svo þungir, að brotlegir
menn kusu heldur að fara í út-
legð á fjöll, en lenda í höndum
réttvísinnar. Þessir menn urðu
útilegumenn og lifðu flestir á
ránum,aðallega stálu þeir sauðfé
byggðarmanna. Sumir fundu að
vísu byggilega dali, langt frá
við sæmilega afkomu, jafnvel
byggð, og reistu þar bú og lifðu
betur en margir kdtbændur í
sveitunum.
Útilegumenn voru margir
fyrr á öldum, fleiri en menn
grunar almennt nú á dögum. Á
seinni öldum varð enginn þeirra
eins frægur og Fjalla Eyvindur
Jónsson og fylgikona hans
Halla. Þau lifðu á fjöllum hátt
á annan áratug. Á stundum var
líf þeirra ærið erfitt í útlegð-
inni, ömurleiki einverunnar
sótti að í kulda og við knappan
kost og reið lífsmagni þeirra
nær því að fullu. En hitt veifið
lifðu þau við allsnægtir af bú-
fé sveitarmanna. Saga þeirra er
rík í hug hvers einasta núlif-
andi íslendings, sakir þess, að
skáld hafa mótað ævi þeirra og
kjör í ódauðleg verk. Fjalla
Eyvindur er tákn karlmennsku
og þrautseigju íslendingseðlis-
ins. Saga hans er fullkomin
sönnun um tilvist útilegumanna
á seinni öldum, eins og saga
Grettis áður. Margar sögur eru
til varðveittar af útilegumönn-
um, en þær eru flestar svipað-
ar ævintýraljóma þjóðsögunnar.

Aldirnar runnu. Breyttir
hættir urðu í landi — og nýir
siðir. Kaþólskan var liðin undir
lok og nýr siður ríkjandi í land-
inu. Fyrst í stað eftir siðskiptin
gætti allmikils frjálslyndis í
mörgum greinum hér á landi, en
sérstaklega í trúarlegum efn-
um, ásta- og siðferðismálum.
Sumstaðar fór siðferði algjör-
lega úr skorðum, sérstaklega í
fámennum og afskekktum sveit-
um. Þetta var eðilegt í jafnfá-
mennu þjóðfélagi eins og ís-
landi á 16. öld. En svo er oft á
byltinga- og umbrotatímum, að
margt losnar úr læðingi og
brýzt fram í óeðlilega farvegi,
en gefur lífinu nýtt gildi og
leggur nýja dulda þræði að því,
sem framtíðarinnar verður. En
skuggavöld hinnar öfugu þró-
unar þola lítt blæviðri vorleys-
inga og umróts. Þau hrinda af
stað á nýjan leik harðýðgi og
ströngum aga. Svo varð á fs-
landi áður en 16. öldin varð öll.
Á siðaskiptaöld gætti mikils
frjálsræðis í ástamálum. Menn
tóku sér konur að vild og meyj-
ar kusu sér mann af emlægri
ást og girnd og gáfu honum
allt. En slíkt var ekki að vilja
hins kirkjulega valds, nema
um stundarbil. Ríkismenn og
virðingarprestar urðu þess brátt
áskynja, að þeir misstu tökin,
sem þeir höfðu haft um aldir á
fólkinu, ef það réði sjálft ást-
um sínum og hjúskap. Að þeirra
dómi varð því að spyrna við
fótum í þessum efnum svo um
munaði. Það var líka gert.
Settar voru reglur um hjúskap
og samlíf fólksins, strangari og
harðsnúnari en nokkurn tíma
áður í allri íslenzkri sögu. Rétt-
ur þessi fékk nafnið Stóridóm-
ur af íslenzkri alþýðu, og varð
miður vinsæll sem vonlegt var.
Stóridómur varð þó við lýði allt
fram í byrjun 19. aldar — og
sumstaðar dæmdu prestar og
sýslumenn eftir honum löngu
eftir, að hann var numinn úr
gildi. — Svo var hann þeim
kær. —
Stóridómur var aðallega til
að klekkja á fólki, sem varð
brotlegt í ástamálum. Sifjaspell
og hórdómur voru nokkuð al-
geng hér á landi á 16. öld, senni-
lega mest vegna fámennis og
einangrunar. Frægt er það, að
Gísli biskup Jónsson i Skálholti,
gekk að eiga konu, er átt hafði
barn með bróðuv sínum. Til
þess er að vísu saga að svo varð.
Eitt sinn er sagt, að síra Gísli
hafi lent í lífsháska á sjó eð'a í
siglingu. Hét hann þá til guðs-
þakka, ef hann kæmist lífs af,
að hann skyldi taka að sér til
ektakvinnu, Kristínu Eyjólfs-
dóttur frá Haga á Barðaströnd,
er í þann mund var sakakona í
Skálholti fyrir fyrrnefnt brot.
En það var forn venja hér á
landi, ef frjáls maður vildi taka
til eiginkonu slíka brotakonu,
þá skyldi hún frelsast frá lifs-
straffi og líkamsrefsingu. Síra
Gísli náði heilu og höldnu úr
lífsháskanum og stóð við heit
sitt. Hann var einn af boðend-
um hins nýja siðar og frjáls-
lyndur í flestum málum. En
hvað var þá um hið flöktandi
laufið, þegar hinar krýndu
greinar á háum meiði, bárust
svo fyrir blæviðri verðandinn-
ar.
Eftir að Stóridómur tók gildi,
sóttu valdamenn landsins fólk
óspart til saka fyrir brot í ásta-
málum. Margir urðu liflátnir og
aðrir urðu að gjalda sektir eða
þola líkamspyntingar. En þeir,
sem þess áttu kost, flýðu undan
vendi réttvísinnar, leituðu til
fjalla og í óbyggðir, lögðust út
og gerðust útilegumenn eins og
skógarmenn áður fyrr. Afleið-
ing Stóradóms varð því sú, að
útilegumönnum stórfjölgaði í
landinu. Skömmu síðar en
Stóridómur tók gildi stórversn-
aði tíðarfar í landinu. Um alda-
mótin 1600 og fyrsta fjórðung
17. aldar, voru harðindi meiri
á íslandi en nokkurn tíma um
alla sögu. Á þessum árum surfu
harðindi svo að, að mörg kot og
heiðarbýli fóru í eyði og byggð-
ust aldrei framar. En þrátt fyr-
ir það, virðist fólk óhikað hafa
leitað til fjalla í þeirri trú, að
geta lifað þar frjálst og óhindr-
að. Ömurlegt hefur líf þeirra
orðið á stundum og er hægt að
geta sér til, hver örlög biðu
þess á harðinda- og fellisárum.
Framh. á bls.
12 FÁLKINN