Fálkinn


Fálkinn - 30.05.1966, Blaðsíða 26

Fálkinn - 30.05.1966, Blaðsíða 26
FUR II111 HJDRTUR HALLDDRSSDN FJARLÆGÐIR OG HLUTFÖLL í Þótt stundum sé sagt, að • stjörnur himinsins séu óteljandi, eru það þó ekki nema ein 3—4 þúsund þeirra, sem séð verða með berum augum um heiðríka nótt. Er þetta ekki nema ör- gjlítill hluti hins mikla stjörnukerfis okkar, sem við köllum Ivetrarbraut og hefur um 100 þúsund milljón stjörnum á að skipa. Nokkur hluti þeirra verður ekki greindur í sterkustu firðsjám, vegna þess að miklir þokuflókar af lofttegundum og fínu geimryki byrgja sýn, einkum í miðju kerfisins, sem er kringlulaga, og þó miklu þykkast í miðju. Þvermál þessarar kringlu er gífurlegt — um 100 þúsund ljósár, þ. e. a. s. að ljósið er 100 þúsund ár að berast milli gagnstæðra jaðra. Til samanburðar má nefna að ljósið er um 8 mínútur að berast frá sólu til jarðar — um 150 milljón km leið. Sólin okkar er ein af þessum 100,000 milljón stjörnum vetr- arbrautar. Hún er nokkuð undir meðalstærð — staðsett í út- jaðri vetrarbrautarkringlunnar. Kringum hana snúast 9 kaldir fylgihnettir, en nöfn þeirra í röð frá sólu eru þessi: Merkúríus, Venus, Jörðin, Mars, Júpíter, Satúrnus, Úranus, Neptúnus og jPlútó. Stjörnur þær (eða sólir), sem næstar eru okkar sól, eru furðu fjarlægar. Hin nálægasta, Alfa í Kentársmerki (Alfa Centauris) er í 4 Ijósára fjarlægð. EFIXII STJARIMANIMA Stjörnurnar eru loftkenndir hnettir með yfirborðshita, sem er frá 2000 stigum allt upp í 40,000 stig (Yfirborðshiti okkar sólar er um 7000 stig). Efni stjarnanna er aðallega vetni, sem fyrir kjarnorkuviðbrögð breytist smám saman í helíum, en sú framvinda leysir geysilega Ijós- og hitageislan. Hjá sumum stjörnum getur þessi útgeislan staðið í þúsundir áramilljóna, en í öðrum tilvikum varir hún miklu skemmri tima. Orku- framleiðsla kjarnaviðbragðanna er óhemju mikil. Efnið í stjörnunum er því að verulegu leyti frábrugðið efni plánetanna. Jörðin, t. d., er að langmestu samsett af þungum efnúm en þar er mjög lítið af vetni, sem og mestmegnis er bundið í vatni. Aftur hafa stjörnurnar mjög mikið af vetni en lítið af þungum efnum. ÖIMIMIJR STJÖRIMIJKERFI En alheimurinn takmarkast þó ekki við vetrarbrautarkerfið okkar. Úti í geimnum finnast þúsundir milljóna annarra stjörnukerfa, en vegna hinna miklu fjarlægða verður ljós þeirra svo dauft, að þau verða einungis greind sem dauft lýsandi þokuhnoðrar, jafnvel í hinum sterkustu firðsjám. Hinn mesti af nágrönnum Vetrarbrautar er stjörnukerfið ndromeda, sem verður rétt greind með berum augum sem daufur Ijósblettur á himninum, helmingi meiri að þvermáli en tunglkringlan að sjá. Þessi nágranni okkar er í 2 milljón Ijósára fjarlægð. f mjög sterkum firðsjám leysist Andromedu- þokan upp í aragrúa af stjörnum. FJARLÆCÐ ARHIJCT ÖK I ALHEIMI Þegar leikmaður í fyrstu tekur til að reyna að gera sér grein fyrir fjarlægðum í himingeimnum, verður honum ráða- fátt. Ástæðan til þess, að svo er erfitt er að gera sér grein fyrir stærðum og fjarlægðum himinhnatta er sú, að þær eru svo yfirtaks miklar og mismunandi. Við þekkjum metramál og kunnum fullkomlega skil á einum eða tveim kilómetrum, en þegar okkur er sagt, að fjarlægðin til sólar sé 150 milljónir km, veitir það enga glögga hugmynd um vegalengdina til sólar. Stjarnfræðingar nota ýmsar mælingar, sem þeir eru orðnir vanir og þeim því auðveld í meðförum, svo sem „stjarnfræði- leg eining“ — fjarlægðin milli sólar og jarðar, „ljósár“ og | „parsec“ — 3,26 ljósár. En ljósárið er hin venjulegasta mæli- eining og höldum okkur því að henni. Þar sem við nú vitum að ljóshraðinn er 300,000 km á sekúndu, er ekki erfitt að reikna út að eitt ljósár er 60X60X24X365X300,000 = 9,460,800,000,000 km — níu billjónir fjögur hundruð og sextiu þúsund og átta hundruð milljónir km. Slíkar tölur eru að sjálfsögðu hrein endileysa. Við styttum okkur því leið og segjum 1 Ijósár. Enda þótt stjarnfræðingar séu hæstánægðir með talnaroms- ur með hvers konar veldisvísum, þá viljum við hin heldur sjá eins konar landabréf svo að allsherjar yfirlit fáist strax. Við byrjum þá á að kortleggja sólkerfið með mælikvarðanum einn á móti billjón. Billjón þýðir milljón milljónir á okkar máli, og táknast venjulega með. tölunni 1012. Með þessari minnkun dregst kerfið svo mjög saman, að sólin verður á stærð við lítið hagl, hálfur annar millimetri í þvermál. Jörðin liggur í 15 cm fjarlægð frá þessu hagli, verður sjálf á stærð við blóðkorn og sést því ekki nema í smásjá. Næst þar fyrir utan kemur þá plánetan Mars í 22 cm fjarlægð, þá hin tröllaukna pláneta Júpíter í 75 cm fjarlægð, síðan koma þeir Satúrnus, Úranus og Neptúnus, sem eru í metra fjarlægð frá litla haglinu sem táknar sólina. En yzta plánetan Plútó er í því nær 6 m fjarlægð. Þetta er nokkuð gott yfirlitskort, en stofugólfið hefði þó orðið að vera 12 m á hvern veg, ef gólfið hefði átt að rúma einnig sjálfar hringbrautir þessara pláneta um sólmóðurina. Og vissulega veldur það okkur furðu, að þetta sólarkorn skuli megna að halda öllum þessum plánetuörum sínum á reglu- legum umferðarbrautum í allt að 6 metra fjarlægð. En þó er það svo, að áhrifa- eða aðdráttarsvið sólar nær langt út fyrir þessa 6 metra. 26 , FÁLKINN

x

Fálkinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fálkinn
https://timarit.is/publication/351

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.