Fálkinn - 06.06.1966, Blaðsíða 26

UM HALASTJORNUR
ÞÓTT menn hafi ekki séð þær sjálfir, munu flestir kannast
við halastjörnur af afspurn, svo frægar sem þær eru í
sögum og þjóðtrú allt aftan úr forneskju sem hin geigvæn-
legustu tákn og fyrirboðar sem á himinhvolfinu birtust, og
var þó af nógu að taka í þeim efnum, svo sem stjörnuhröp,
hvers konar litbrigði tungls og sólar ásamt myrkvum þeirra,
mismunandi afstöður plánetanna o. s. frv.
Halastjörnur eru geisi fyrirferðarmikil himintungl, en efni
þeirra er svo þunnt og gljúpt að fræðimaður einn komst svo
að orði, að þær væru sá hlutur, sem kæmist næst því að vera
ekki neitt en væri þó eitthvað. Nú er vitað að þær tilheyra
sóikerfinu eins og pláneturnar og snúast kringum sólu eins
og þær, en þær fara á miklu víðari brautum og ekki í sama
fleti.
Halastjarna greinist í þrjá aðalhluta: Höfuð (kóma) og í
miðju þess er kjarninn, sem minnir mjög á stjörnu, og aftur
úr höfðinu teygist svo halinn sem langt og breikkandi stél.
Halastjörnur mega skoðast sem samsafn örsmárra agna og
loítsameinda, nema kjarninn, sem hlýtur að vera úr þéttum
og föstum efnum.
Það er nokkuð á huldu, hver muni vera uppruni hala-
Sstjarna — hvort þær hafi borizt inn í sólkerfið utan úr
geimnum, eða hvort upphaf þeirra muni í sólkerfinu sjálfu.
Margar halastjörnur hafa umferðartíma, sem verður að mæl-
ast í hundruðum þúsunda ára. Þær birtast því óvænt og hverfa
aftur, en seinna er hægt að reikna út umferðabrautina, sem
| oft er svo langdreginn sporbaugur, að vafi má leika á því,
hvort hún komi nokkru sinni aftur, heldur hverfi með öllu
f út úr kraftsviði sólar.
Fyrst birtist halastjarna sem lítill hnoðri, sem er þó auð-
i þekkjanlegur af hreyfingu sinni. En því meir sem hún nálgast
sólu fær hún hina gamalkunnu halastjörnumynd — höfuð
með lýsandi kjarna í miðju, og hala, sem verður æ skýrari og
stórfenglegri sem nær dregur sólu. Loks ber hana í sólnánd
: og fer þá aftur að fjarlægjast sólu. En þá verður hin furðu-
lega breyting á, að halinn, sem hún áður dró á eftir sér,
' sveiflast nú í átt frá sólu, þannig að svo virðist, sem sólin
spyrni halanum frá sér.
GEISI-AÞRÝSTIIMCLRIMM
/
VÍ er og þannig farið. Ljós veldur þrýstingi á alla hluti,
sem það lendir á. Þegar hið ofurþunna efni halans kemur í
nánd við sólu hitnar það gífurlega og það sem getur gufað
upp gerir það, en allar agnir undir vissri stærð „blásast" burt
frá sólu. f nánd við sólu er geislaþrýstinguxinn gifurlegur og
því er það, að halinn virðist snúa öfugt er halastjarnan tekur
að fjarlægjast sól. Þessi geislaþrýstingur hefur þó hverfandi
áhrif á höfuðið, þar sem það er úr miklu þéttara efni og
verður því aðdráttarkraftur sólar á hann geislaþrýstingnum
langtum yfirsterkari.
Á þessum ferðum sínum um sólu, verða halastjörnur fyrir
Halastjarna á leið fram hjá jörðu var einu sinni álitin illur
fyrirboði. Ein sást á lofti daginn, sem Normannar réðust inn
í England árið 1066, og Bayeux-teppið frá miðöldum, sem
lýsir hertökunni, sýnir mynd af Englendingum, sem benda á
fyrirbærið með skelfingu. Halastjarnan var síðar kennd við
enska stjarnfræðinginn Edmund Halley, sem gaf út bók um
halastjörnurannsóknir árið 1705.
ýmsu óhagræði — einnig þegar þær fara gegnum plánetu-
kerfi hennar. Er þær lenda innan aðdráttarsviðs einhverra
plánetanna breytast umferðarbrautir þeirra, og eru mörg
djpmi þess. Það hefur komið fyrir, að halastjarna hefur farið
svo nærri einhverri hinna meiri pláneta, að braut hennar
hefur svignað svo mjög, að fjölmargra ára umferðartími henn-
ar hefur lækkað niður í ein þrjú ár. Við ferð sína gegnum
sólkerfið missir halastjarnan töluvert af efni sínu og fær ekki
bætt sér það upp á ferð sinni um geimrúmið. Takmarkast ævi-
skeið hennar því við efnismagnið.
HALASTJARMA
HALLEYS
EIN sögufrægasta halastjarnan er sú sem kennd er við
Edmund Halley, enskan stjörnufræðing (1656—1742).
Hann var samstai-fsmaður Newtons, og safnaði þeim hala-
stjörnuathugunum sem hann gat fundið. Af þeim voru þi'jár
stjörnur, sem virtust fylgja nálega sömu braut - þær frá árun-
um 1531, 1607 og 1682. Hann ályktaði Því, að þetta væri sama
halastjarnan, sem birtist á um það bil 76 ára fresti og sagði
fyrir um endurkomu hennar árið 1758. Það varð og, og er
26 FÁLKINN