Vikan - 30.04.1964, Blaðsíða 20

Plató var snemma í hópi þeirra, sem fylgdu Sókrates um götur Aþenu
til þess aö hlusta á þann berfætta speking a.fhjúpa fáfræði lærdóms-
mannanna. Við dauða Sókratesar sór Plató þess eið, að verja ævi sinni
til þess að bera hugsjónir hans fram til sigurs.
Plató var uppi á fimmtu öld fyrir Krist og
var einhver merkasti hugsuður og heim-
spekingur allra tíma. Sumir hafa jafnvel
haldið því fram, að öll heimspeki síðan,
sé aðeins neðanmálsskýringar við heim-
speki hans.
frægasti lærisveinn Sókratesar, hlaut í
■ vög-gug-jöf flest það sem talið er eftir-
sóknarverðast í lífinu, auðlegð og frændstyrk samfara yfir-
burða gáfum og líkmaiegu atgervi. Faðir hans Ariston rakti
ætt sína til konunga og móðir hans Perietiona átti einnig til
stórmenna að telja og frændur hennar Charmides og Kritias
voru helztir foringjar höfðingjasinna í Aþenu. Stjúpi Platós,
Pyrilampes, var hins vegar fylgjandi og trúnaöarvinur Perik-
Iesar, páfa hins gríska lýðræðis. Plató er fæddur 427 f.K. Veldi
Aþenu hafði þá náð hátindi sínum en 3 árum fyrir fæðingu
Platós gerast þeir atburðir, sem reyndust upphaf að hnignun
hennar. Pelopsskagastríðið brauzt út 430. Það stóð í 26 ár
og lauk með niðurlægingu Aþenu og glötun sambandsríkja
hennar. Plágan mikla sem sigMi í kjölfar stríðsins veikti Aþenu
innávið og olli þar miklu mannfaili og upplausn á siðgæði.
Plató tók því einnig í arf skyldu ættar sinnar að ráða fram
úr stjórnmálalegum og siðferðisiegum vandamálum borgríkis-
ins og vegna hennar leitar hann síðar á vit heimspekinnar til
að finna þar svör við vandamálum sínum. Á heimili sínu kynnt-
sit Plató strax í æsku sviptibyljum stjórnmálanna sem rædd
voru þar ef að líkum lætur af mörgum hetztu frammámöim-
um Aþenu.
Strax eftir dauða Perkilesar komust völdin í hendur rót-
tækra lýðræðissinna sem móðurfrændur Platós litu á sem
lýðskrumara, menn eins og sútarinn Kleon og lampakaup-
maðurinn Hyperbolos sem náðu tökum á lýðnum í krafti
mælskulistar sinnar og miðuðu afstöðu sína meir við hvað
var vinsælt og líklegt til fylgis en hvað var ríkinu fyrir
beztu. Loks þegar herleiðangur þeirra gegn Syrakúsu á Sikil-
ey endaði í algjörum ósigri brauzt út bylting gegn þessum
leiðtogum og höfðingjastjórn (fjögur hundruð manna ráðið)
tók völidin. Árið eftir var þessari stjórn breytt í stjórn hinna
fimm þúsund. Þ.e.a.s. aðeins vel stæðir borgarar fóru með
stjórn landsins. Ári síðar náðu lýðræðisöflin aftur stjórninni
í sínar hendur og létu kné fylgja kviði. Stóð ógnarstjórn þeirra
í 6 ár og endaði með hruni Aþenu 404. Spartverjar tóku borg-
ina og með þeirra hjálp var auðmannastjórn (hinir þrjátíu
harðstjórar) aftur sett á laggirnar. Hún reyndist sínu verri
en lýðveldissimiar og að átta mánuðum liðnum voru hinir þrjá-
tíu hraktir frá völdum og drepnir. Hin nýja lýðræðisstjóm
sem sigldi í kjölfarið lét það verða sitt fyrsta verk að taka
Sókrates af lífi. Þetta var það þjóðfélag sem Plató kynntist
í æsku sinni og þótti honum vandséð hverra hlutur var verst-
ur. Hann lýsir þessu síðar í „Ríkinu“ eitthvað á þessu leið:
„Því betur sem ég kynntist stjórnmálamönnum, lögum og sið-
um aldarinnar og því eldri sem ég varð, þeim mun vonlausara
virtist mér að takast mætti að stjórna viturlega. Án traustra
vina og stuðningsmaima var engu hægt að áorka og slíkir
menn voru vandfundnir á öld, sem glatað hafði hinu forna
siðgæði sínu og var ófær um að skapa sér nýtt. Lög og sið-
gæði fór hraðversnandi og þótt framalöngun á sviði stjórnmála
altæki huga minn þá fyllti hin pólitíska ringulreið mig við-
bjóði og þótt ég hætti aldrei að hugsa um hvernig ráða mætti
bót á málum þjóðfélagsins og endurbæta stjórnarskrána þá
féllust mér jafnan hendur þegar til framkvæmdanna kom.
Að lokum komst ég að þeirri niðurstöðu að öllum ríkjum
væri illa stjórnað og stjórnarskrár þeirra yrðu ekki endur-
bættar án róttækra aðgerða og töluverðar heppni. Ég komst
ekki hjá að álíta að svarið við spurningunni um réttlæti ein-
staklingum og þjóðum tit handa væri að finna í heimspek-
inni og að mannkyninu myndi aldrei farnast vel fyrr en
sannir heimspekingar færu með völdin eða það undur gæti
gerzt að stjórnmálamenn yrðu sannir heimspekingar".
Ekki er mikið vitað um æsku Platós. Hann elst upp á
blómaskeiði grískrar menningar sem hafði að kjörorði sínu
heilbrigð sál í hraustum líkama. Plató virðist hafa skarað
fram úr öðrum sveinum í íþróttum og tók með góðum ár-
angri þátt í hinum hörðustu af grískum kappleikjum. Sagt
er að hann hafi hlotið nafn sitt Plató sem viðurnefni sök-
um hinna breiðu herða sinna. (Þetta er þó fremur ólíklegt
þar sem Plató er eitt liinna algengari grísku nafna fyrr og
síðar). Þá er svo að sjá sem honum hafi snemma verið feng-
in nokkur tilsögn í skáldskap, mælskulist og heimspeki. Inn-
an við tvítugt er hann sjálfur farinn að fást við að yrkja
hetjukvæði og ástarljóð og samdi auk þess nokkra harmleiki
en af skáldskap hans hefur lítið varðveitzt. Ekki er ósennilegt
að sófistinn Kratylos sem síðar varð frægur í ritum Platós
hafi verið fenginn til að scgja honum til í mælskulist og
heimspeki. Herakleitos og Anaxagoras voru einkum í tízku
á þessum árum, og veik þeirra Iesin upphátt og rædd á Agólu,
stórtorginu í Aþenu.
Hvenær i'undum Platós og Sókratesar ber fyrst saman er
ekki vitað, en ef trúa má frásögum Platós í „Ríkinu“ hlýt-
ur það að hafa veriö á uppvaxtarárum hans. Sókrates er þar
sagður náinn vinur Glaucons og Adeimantesar, og hefur því
verið handgenginn fjölskyldu Pliatós. Plató fyllir því snemma
hóp þeirra ungmenna sem fylgja Sókrates um götur Aþenu
og njóta þeirrar skemmtunar að hlusta á hinn berfætta heim-
speking afhjúpa fáfræði þeirra lærdómsmanna, (sófistanna),
sem ríkir feður höfðu keypt til að veita sonum sínum tilsögn
í mælskulist og heimspeki. En samband Platós við Sókrates
var af öðrum toga spunnið. Þegar Plató er um tvítugt laðast
hann að Sókratesi vegna hins hagnýta gildis heimspeki hans.
Hún byggðist ölil á þeirri trú að þekkingin leiddi til dyggða,
sem einar gætu skapað betra þjóðfélag. Þess vegna varð
kenning Sókratesar í augum Platós svarið við þeim þjóð-
félagslega vanda, sem Plató hafði tekið að erfðum og fannst
hann fæddur til að glíma við og leysa.
Við dauða Sókratesar sór Plató þess eið að verja ævi sinni
til að bera hugsjónir hans fram til sigurs. Byggja upp heim-
2Q — VIKAN 18. tbl.