Vikan - 30.04.1964, Blaðsíða 43

þrem árum liðnum var málum
svo komið, að Díon rak Díonýsíus
frá völdum.
Þau þrjú ár, sem Díon fór með
völd tókst honum þó ekki að
sigrast á þeirri mótstöðu sem hug-
myndir hans mættu. Óvinir hans
fengu loks einn þeirra sem Díon
treysti bezt, fyrrverandi nem-
anda Akademíunnar til að myrða
hann árið 354. Þessi endalok urðu
Plató mikið áfall. Hann skrifaði
hið sjöunda bréf sitt sem varnar-
ræðu fyrir Díon (og sjálfan sig)
og gaf enn hinum nýju stjórn-
endum heilræði, sem ekki var
farið eftir.
Plató lézt árið 347 og með hon-
um hneig mesti heimspekingur
allra tíma. Hann sameinaði á
óvenjulegan hátt skarpa rökfasta
hugsun, skáldlegt hugarflug og
djúpar dulrænar tilfinningar,
sem hann tjáði aldrei til fulls:
Hnan var heimspekingur og
skáld, dulhyggjumaður og rök-
fræðingur. Engum heimspekingi
á vestræn menning meira að
þakka en þessum mikla höfðingja
andans. Áhrifum hans lýsir einn
mesti hugsuður 20. aldar, A. N.
Whitehead, með þessum orðum:
„Saga vestrænnar heimspeki frá
5. öld f.K. til þessa dags er ekkert
annað en neðanmálsskýringar við
heimspeki Platós“.
SÁLFRÆÐI PLATÓS
í mannssálinni eins og heims-
sálinni sameinast hinir dauðlegu
og hinir eilífu eðlisþættir lífsins.
í sínu rétta og eilífa eðli er sálin
þó ein og óskipt. Þannig er ástand
hennar þar sem hún dvelur í
himnaríki frummyndanna áður
en hún íklæðist jarðneskum lík-
ama og þannig verður ástand
hennar eftir að hún hefur losn-
að úr fjötrum efnisins.
Eftir að hún er borin til jarð-
arinnar sameinast hún hins veg-
ar stundlegum eðlisþáttum sem
hæfa jarðneskri tilveru hennar,
en þeir eðlisþættir verða aldrei
gæddir eilífðareðli, þeir skapast
og eyðast eins og allt í veröld
fyrirbrigðanna. Þessi tvíhyggja
er beint framhald af þekkingar-
fræði Platós þar sem greint er
milli skoðana, sem byggjast á
skilningarvitunum og sannrar
þekkingar sem bvggist á andlegri
sýn sálarinnar. Öll snör þekking
manna að dómi Platós er aðeins
endurvakning þess sannleika sem
sálin þekkti í fyrri tilveru er
hún bjó á himni sínum.
Þegar Plató ræðir um þrískipt-
ingu sálarinnar á hann eingöngu
við það ástand sem hún er í með-
an hún er háð hinni lægri náttúru
þessa heims eða annars, -— ástand
hinnar ófrjálsu sálar, sem háð
er endurfæðingum.
Lægstu eðlisþættir sálarinnar
eru girndir. Kynnautn, fégræðgi
og óhóf í mat og drykk er æðsta
gleði þess manns sem stjórnast
af skynfýsn.
Ofar girndum taka við þeir
eðlisþættir, sem Plató nefnir einu
nafni skap. Það er millistig milli
skilnings og girnda, sambland
vilja og tilfinninga, sem sagðar
eru eiga aðsetur sitt í hjarta
mannsins. Þessir eðlisþættir eru
metnaður hugrekki, heilög vand-
læting og réttlát reiði. Gleði þess
manns sem stjórnast af þessum
þáttum sálarinnar er að klifra
virðingarstiga mannfélagsins og
njóta viðurkenningar fjöldans,
vera frægur og heiðraður af þjóð
sinni.
Æðsti og innsti kjarni sálar-
innar, og sá eini sem gæddur er
eilífðareðli er skilningurinn, hin
andlega sýn. Sannleikurinn, hin
sanna þekking er aðeins eign
þessarar hreinu sálar. Aðrir eig-
inleikar sem Plató eignar hinni
eilífu sál eru göfgi, auðmýkt og
lotning. Hin æðsta gleði þess
manns sem lætur stjórnast af
þessu innsta eðli sínu er skiln-
ingsgleði og sköpunargleði. Tak-
mark mannsins er að lúta þessu
æðsta eðli og lifa hvorki í fortíð,
nútíð eða framtíð, heldur í eilífð.
Þessi þrjú svið, girndir, skap og
skilningur, blandast að nokkru
saman, en þó getur aðeins eitt
verið hið ríkjandi afl í sál manns-
ins hverju sinni.
Eins og fyrr segir kennir Plató,
að sálin eigi sér fortilveru og
lifi eftir líkamsdauðann. Þetta
verður ekki sannað á grundvelli
efnislegra vísinda, vegna þess, að
í veröld efnisins geta ekki verið
til neinar fullnaðarsannanir um
eðli andans. Sanna þekkingu öðl-
ast menn aðeins fyrir andlega
innri reynslu. Sarnt leiðir Plató
fram margvísleg rök fyrir eilífð-
areðli sálarinnar. Fyrst teflir
hann fram tveimur „epistemó-
lógiskum“ röksemdum: 1) Við
getum aðeins skilið það eitt,
sem á sér einhverja hliðstæðu í
okkur sjálfum. Sálin getur að
nokkru leyti a.m.k. skilið hinn
eilífa anda. Hún getur skilið hin-
ar eilífu og hreinu frummyndir
í ríki andans. Sálin hlýtur því að
einhverju leyti a.m.k. að vera
eins og þessar frummyndir, það
er að segja, hrein og eilíf.
2) Við búum yfir þekkingu
sem er óháð skynjun okkar og
skilningarvitum. Minni sálarinn-
ar, vitað og dulvitað, og þekking
sem hún getur ekki hafa aflað
sér í þessu lífi, sannar fortilveru
hennar, að dómi Platós. — Og
hvers vegna skyldi hún þá ekki
lifa eftir líkamsdauðann? Þessu
næst leggur Plató fram meta-
fysiskar röksemdir:
3) Hin hreina og frjálsa sál
mannsins er ein og óskipt. Henni
verður ekki deilt í mismunandi
hluta. Hún verður því hvorki
sköpuð með samsetningu né verð-
ur henni eytt með upplausn eða
sundurgreiningu. Hún getur því
hvorki skapazt né eyðzt og er
því eilíf.
4) Veran getur aldrei breytzt
í ekki-veru. Sálin er uppspretta
og undirstaða lífsins. Hún er því
sjálfur kjarni verunnar. Það væri
mótsögn að ætla að sjálf upp-
spretta lífsins gæti orðið dauði,
OMG
K*K
Helldsölubirgdir:
Sími 11400
EGGERT KRISTJANSSON & CO HF
VIKAN 18. tbl. —