Vikan - 26.10.1967, Blaðsíða 19

Merkilegt er, hvað sjaldan kennir
gamansemi í skáldskap íslenzkra
leikritahöfunda. Revíugerð hefur
lagzt niður á landi hér, og þess
vegna fá leikhúsin ekki til flutn-
ings viðfangsefni, sem líklegust eru
til lýðhylli. Sannast á þessu, að
íslenzk fyndni er ekki upp á marga
fiska. Að henni er mikill söknuður.
Gamansemi hentar bezt til ádeilu,
og hún er almenningi nauðsynleg
dægrastytting. Fólk sækir ekki að-
eins leikhús í því skyni að kynnast
þroskandi og menningarlegri al-
vöru. Það vill líka gera sér þann
dagamun að njóta hressandi gam-
ansemi og lengja lífið glöðum hlátri.
Er þessi vöntun leikbókmenntanna
tilfinnanleg, þar eð hér starfa fjöl-
hæfir og sérstæðir gamanleikarar,
en þeir fá naumast verkefni við
sitt liæfi.
Sennilega ættu leikhúsin bæði og
útvarpið að efna til samvinnu í
þeim tilgangi að efla íslenzka leik-
ritagerð og freista nýjunga og fjöl-
breytni. Kæmi til greina að hafa f
því efni líkan hátt á og leikdómar-
ar tóku upp, þegar Silfurlampinn
kom til sögunnar. Þær verðlauna-
veitingar hafa gefizt vel og haft
heillavænleg áhrif á þróun íslenzkr-
ar leiklistar.
Leiklist kemur ekki af sjálfri sér,
hún krefst nokkurs skipulags. Því
er enn áfátt hér á landi. Menntun
leikara er til dæmis varla sem
skyldi. Að seinni heimsstyrjöldinni
lokinni réðust ýmsir ungir (slend-
ingar til leiklistarnáms erlendis og
urðu sér úti um ágæta menntun.
Heimkomnir settu þeir rfkan svip
á starfsemi leikhúsanna ásamt eldri
leikurum, sem náð höfðu undra-
verðum árangri án skólagöngu. Síð-
an eru þess allt of fá dæmi, að
efnilegt æskufólk leiti sér leikmennt-
unar erlendis. Slíkt nám gefst raun-
ar hér heima, en mun ekki full-
nægjandi. Leikskólar starfa að sönnu
á vegum leikfélagsins og þjóðleik-
hússins, en svara engan veginn
þeim kröfum, sem nú verður að
gera. Skóla þessa ætti tvímælalaust
að sameina í stofnun, er sé hlut-
verki sínu vaxin. Þróun leiklistar-
innar þarf að verða með svipuðum
.hætti og einkennir tónmenntunina,
sem felld hefur verið f kerfi hyggi-
legs skipulags og sæmilegra vinnu-
skilyrða kennara og neménda. Leik-
listainám er harla þýðingarmikið
eins og nú er málum háttað og
verður í framtíðinni.
Eg hlýt að fara nokkrum orðum
um hlutverk leikstjóranna, enda
mun það örlagaríkt um viðhorf og
þróun þessarar skemmtilegu list-
greinar. Þjóðleikhúsið skipulagði
þann þátt óhöndulega í upphafi.
Það réð til sfn þrjá leikstjóra, sem
allir voru á svipuðum aldri, höfðu
fengið hliðstæða skólamenntun og
starfsreynslu og skiptu sér mjög
milli leikstjórnar og leiks. Gegndi
vissulega furðu, að ekki skyldi ráð-
inn að þjóðleikhúsinu strax við
stofnun þess minnsta kosti einn
leikstjóri úr hópi yngri leikara, sem
menntazt höfðu annars staðar en
f Danmörku eða Þýzkalandi, þar
eð slíks var kostur. Síðan hafa nýir
menn valizt til leikstjórnar við þjóð-
leikhúsið, en enginn þeirra mun
eins sérmenntaður í leikstjórnar-
fræðum og skyldi. Bæði leikhúsin
í Reykjavík freista nýjunga með því
að ráða erlenda leikstjóra skamm-
an tíma. Á þvf er sá hængur, að
leikstjóri, sem ekki skilur málið, er
ekki nema að hálfu leyti dómbær
á túlkun og frammistöðu leikara.
Þess vegna hljóta til að koma
menntaðir íslenzkir leikstjórar, ef
þessum þætti leikstarfseminnar skal
þokað f viðunandi horf. Og það
er löngu liðin tíð að leikstjóri geti
jafnframt verið aðalleikari. Hon-
um er nægur vandi á höndum í
sínu hlutverki. Svipuðu máli gegn-
ir um útvarpið. Maður undrast, að
leikstjóri, aðalleikari eða þýðandi
velflestra útvarpsleikrita skuli heita
Þorsteinn O. Stephensen. Eg veit
hann er svinnur, en fyrr má nú
vera!
Sumir ætla, að leikdómarar dag-
blaðanna séu hálfgerðir kjánar.
Ekki dettur mér slíkt í hug. Menn
þessir starfa við erfið vinnuskil-
yrði og gegna vanþakklátu en mikil-
vægu hlutverki. Eg læt freistast að
fara nokkrum orðum um þátt þeirra.
Muna ber, að öll gagnrýni er
hæpinn mælikvarði á listgildi. Þetta
gegnir ekki sízt um leiklistina. Leik-
dómarinn verður að meta leikritið,
sem flutt er hverju sinni, svo og
túlkun leikara á einstökum hlut-
verkum og hversu leikstjóra tekst
að samræma allt þetta f viðhlftandi
heildarmynd. Vandi leikdómarans
er þannig hvorki meira né minna
en þríþættur. Og svo á hann að
skila dómi sínum á næturvöku að
lokinni frumsýningu, ef ritstjórinn
fær að ráða.
Vitaskuld trúir enginn á leikdóm-
ara fremur en aðra gagnrýnendur.
Hins vegar eru skoðanir þeirra for-
vitnilegar og umhugsunarverðar.
Sumum finnst, að þeim hætti til að
dæma íslenzk leikrit of hörðum orð-
um. Það vill oft henda um samtíð-
arbókmenntir. Ekki tel ég þó mikil
brögð að þessu. Leikritagerðin er
ekki slík, að dómarar hennar geti
komizt í gott skap, þegar þeir
kveða upp álit sitt við erfið skil-
yrði. Þeim er því nokkur vorkunn.
Hins vegar þarf að dæma varfærnis-
lega allan skáldskap byrjenda og
þeirra, sem gera sér far um nýj-
ungar. Leikritahöfundarnir virðast
ekki vera f náðinni. Bókagagnrýn-
endur dagblaðanna hafa tekið upp
þá nýlundu að úrskurða, hver séu
athyglisverðust og snjöllust skáld-
rit ársins. Þeir gleymdu f vetur
Dúfnaveizlunni eftir Halldór Lax-
ness, hún komst alls ekki á blað f
einkunnargjöf þeirra. Þó mun hún
næst lagi af leikritum þessa fjöl-
hæfa og marglynda höfundar. Þann-
ig eru fleiri umdeilanlegir en leik-
dómararnir.
Aðalgalli íslenzku leikdómaranna
er að minni hyggju sá, að þeir
ætli sér ekki nógu mikinn hlut til
áhrifa. Auðvitað dæma þeir túlkun
leikara á einstökum hlutverkum og
verða að sjálfsögðu fyrir vonbrigð-
um mörgu sinni. Þá ber þeim að
láta f Ijós, hvernig átt hefði að
skipa öðru vísi í hlutverk, svo að
mátt hefði vænta betri árangurs.
Erlendir leikdómarar telja þetta að-
alatriði. (slenzkir leikdómarar gefa
þvf hins vegar Iftinn gaum eða
engan. Og svo eru þeir allt of skap-
litlir, þegar leikstjórar og þýðendur
eiga f hlut. Frammistaða einstakra
leikara er ekki sízt undir leikstjórn
og þýðingu komin. Frumsamin leik-
rit eru og leikstjórninni háð að
miklu leyti. Ennfremur ættu leik-
dómarar að hafa ákveðnar skoð-
anir um val þýddra leikrita og ger-
ast f málflutningi sínum eins konar
umboðsmenn höfundanna, hvort
sem þeir eru lífs eða liðnir. En
margt gera íslenzku leikdómararnir
ágætlega. Mér kemur til dæmis
iðulega á óvart, hvað ég verð sam-
mála leikdómum Agnars Bogason-
ar, og er hann þó ósjaldan að-
finnslusamur.
Val þýddra leikrita mætti lengi
ræða. Bæði reykvísku leikhúsin
keppast um að sýna löngu heims-
fræg leikrit, og er það fagnaðar-
efni. Hins vegar leita þau víst stund-
um langt yfir skammt að nýjum
leikritum. Sannarlega er forvitni-
legt að kynnast leikritagerð Banda-
Framhald á bls. 31.
43. tbi. VIKAN 19