Vikan - 29.02.1968, Blaðsíða 43

■il að þeyta þúsund milljón smá-
lestum af vatni í sextán mílna
hæð á eínum hundraðasta úr
sekúndu.“
Nokkrum dögum áður hafði
annar eðlisfræðingur, Paul Har-
teck prófessor í Hamborg, skrif-
að hermálaráðuneytinu bréf. Þar
fullyrti hann að búa mætti til
óhemju kraftmikið vopn með því
að framkalla ótalcmarkaða keðju-
verkun í hentugu og kljúfanlegu
efni.
Skipunin, sem hinir samanköll-
uðu vísindamenn fengu, var stutt
og gagnorð: Vinnið eftir hug-
mynd Hartecks. Gerið hana að
veruleika. Smíðið Foringjanum
vopn, er dugi til að tortíma óvin-
um Þýzkalands í einu höggi.
En þetta var hægar sagt en
gert. Til að mynda átti Þýzka-
land engar birgðir af hreinu úr-
an 235 — efninu sem Harteck
hafði talið tilvalið a'ð nota í
kjarnorkusprengju — og í jörðu
var aðeins til mjög lítið af úrani.
Engu að síður lá það ljóst fyrir
að vísindamennirnir yrðu að ein-
beita sér að því að koma af stað
keðjuverkun með því að nota
hráúran — og það var aðeins
mögulegt með því að hagnýta
deulerium oxide, — eða „þungt
vatn“, til að hægja á hinum hrað-
skreiðu nevtrónum, sem losna við
klofninginn.
Þetta vakti athygli á nýrri
hindrun. Magnið af deuterium
oxide í venjulegu vatni er aðeins
einn fimmþúsundasti, og það var
framleitt í vísindalegum tilgangi
á einum stað aðeins í öllum heimi
í hinu mikla vatnsaflsiðjuveri
nálægt Vémörk í Suður-Noregi.
Megin hindrunin í vegi fram-
kvæmda var þó algjör vöntun á
samræmingu rannsóknanna, sem
hafnar voru samkvæml þýzku
kjarnorkuáætluninni. Hver eðlis-
fræðingur kaus að gera rannsókn-
irnar samkvæmt eigin hugsana-
línu; af þeim sökum þvældust
menn oft óþarfar krókaleiðir í
efnarannsóknaslofnun úti um allt
Þýzkaland, í Berlín, Leipzig,
Múnchen, Hamborg, Kiel og
Heidelberg.
Engu að síður lagði hermála-
ráðuneytið megináherzlu á að sjá
vísindamönnunum fyrir þeim
hráefnum, sem þeir þurftu á að
halda. f árslok 1939 höfðu úran-
námurnar við Sankt Joachimslhal
i Bæheimi verið svo til tæmdar,
og í maí 1940, þegar þýzkar her-
sveitir óðu yfir Belgíu, hertóku
þær eitt þúsund og tvö hundruð
smálestir af úrani, sem flutt hafði
verið þangað frá Kongó.
Það var því enginn hörgull á
úrani. Þungt vatn var erfiðara að
útvega. f ársbyrjun 1940 hafði
mánaðarframleiðslan í Vémerk-
urverinu í Noregi verið kring-
um tvö gallón. Þegar Þjóðverjar
réðust inn í landið í apríl, var
hinum litlu birgðum, sem til voru
af þungu vatni, komið undan í
skip og til Frakklands; þaðan var
það svo flutt til Englands.
Þýzku vísindamennirnir reikn-
uðu út að nokkurra smálesta af
þungu vatni væri þörf til að
áællun þeirra mætti heppnast.
Haustið 1941 var Vémerkurverið
— sem nú var undir stjóm Þjóð-
verja — farið að framleiða átta
gallón á mánuði. Aðeins smá-
ræði af því náði nokkru sinni til
efnarannsóknaslöðvanna.
Um þessar mundir var Hitler
búinn að missa áhugann á kjam-
orkurannsóknum. Næstum öll
Evrópa var nú undir yfirráðum
Þjóðverja. í Norður-Afríku var
Rommel ennþá ósigrandi. Wehr-
macht var kominn að hliðum
Moskvu. Ekki var annað sýnna
en stríðinu væri að ljúka með
sigri Þjóðverja.
Þá kom veturinn hræðilegi
1941—42 — og með honum gagn-
sókn Tímósénkós á austurvíg-
stöðvunum. Um síðir tók Hitler
að gera sér ljóst, að leifturstríð
hans gegn Sovétrikjunum hafði
mistekizt. Möguleikarnir á alger-
um ósigri Þjóðverja virtust að
vísu litlir ennþá, en augljóst var
að framundan var löng og þreyt-
andi barátta — nema ef ....
Síðla í desember, skömmu eftir
að Hitler hafði útnefnt sjálfan
sig sem æðsta yfirmann allra
þýzkra herja, voru þýzku kjarn-
orkufræðingarnir aftur kallaðir
til Berlínar. Þar voru þeir leidd-
ir fyrir Albert Speer, hergagna-
ráðherra Hitlers. Speer spurði þá
vafningalaust, hvort þeir gætu
heft kjarnorkusprengju fullgerða
eftir níu mánuði.
Vísindamennirnir voru hikandi.
Með tilraunum sinum til þessa
höfðu þeir aflað sér nógu mik-
illar þekkingar til að smíða það
sem þeir kölluðu ,,úran-tæki“,
með því að nota svara (reactor);
en risasprengju sem breyta
myndi gangi stríðsins Þýzkalandi
í hag treystu þeir sér ekki til
að lofa.
Viðbrögð Speers létu ekki lengi
á sér standa. Stjóm kjarnorku-
áætlunarinnar var tafarlaust tek-
in af hergagnaskrifstofunni og
sett undir eftirlit rannsóknastofn-
unar þeirrar, er kennd var við
Hermann Göring. Maður sá, er
gerður var ábyrgur fyrir sam-
ræmingu hinna ýmsu liða áætl-
unarinnar, var sérfræðingur í el-
ektrónum og fáfræði hans í
kjamaeðlisvísindum næstum al-
ger.
Speer átti ekki í neinum erfið-
leikum með að taka ákvörðun
þessa. Hitler hafði sagt: „Fáið
mér vopn er komi heiminum til
að skjálfa!“ En Speer vissi að
þrátt fyrir þetta hafði Foringinn
enga tröllatrú á kjarnorkuvís-
indamönnum sínum.
Þá bárust út fréttir, sem gerðu
að verkum að líta varð á málið
í nýju ljósi. Annan des. 1942
tókst hópi bandarískra vísinda-
manna undir forustu Enricos
Fermis að koma af stað fyrstu
keðjuverkuninni. Að baki Ferm-
is slóðu hundrað tuttugu og fimm
þúsund vísindamenn hvaðanæva
að úr hinum frjálsa heimi, sem
allir unnu af kappi við tröllaukn-
ustu rannsóknaáætlun, sem
mannkynið hafði nokkru sinni
hafizt handa við. Nafn áætlunar-
innar var „Manhattan District",
og árangur hennar varð er tímar
liðu fyrsta kjarnorkusprengja
Bandaríkjanna.
Þjóðverjar brugðu nú við hart
og á ný var ákveðið, að kjarn-
orkuáætlun þeirra skyldi ganga
fyrir öllu öðru. En mánuðina á
undan hafði þýzku vísindamönn-
unum verið orðið ljóst, að þeir
kepptu við tímann. Þegar í nóv-
ember 1942 höfðu bandamenn
gert árangurslausa tilraun til að
eyðileggja þungavatnsverið í Vé-
mörk. Nítjánda nóvember lögðu
tvær svifflugur upp frá Wick í
Skotlandi með þrjátíu valda menn
úr kommandósveitum flughersins
innanborðs. Leiðangurinn endaði
með skelfingu, er báðar svifflug-
urnar fórust i lendingu í hundr-
að og sextíu mílna fjarlægð frá
takmarkinu. Aðeins níu komm-
andóliðanna komust lífs af, en
þeir voru handteknir af Gestapó
og teknir samstundis af lífi.
Næsta tilraun heppnaðist bet-
ur. Sagan af hinum hugrökku
norsku skemmdarverkamönnum,
sem ollu miklum skemmdum á
Vémerkurverinu í febrúar 1943
og sökktu ferju, sem lögð var af
stað með allar þungavatnsbirgð-
arnar áleiðis til Þýzkalands, er
þegar vel kunn. Kvikmynd hef-
ur verið gerð af því afreksverki
með Kirk Douglas í aðalhlut-
verki; hún var fyrir skömmu
sýnd hér á landi. Þýð.). Á næstu
mánuðum beindu bandamenn
loftárásum sínum af miklu kappi
að kjarnorkurannsóknastöðvum
og úranverksmiðjum Þjóðverja.
í ágúst 1944 hafði sú mikilvæg-
asta af stöðvum þessum verið
flutl út í sveit.
Þótt svo að vísindamennirnir
hefðu litlar birgðir úrans og
þungs vatns, voru þeir sannfærð-
ir um að þeir gætu nú smíðað
nothæfa kjarnorkusprengju. Tími
var það eina sem þeir þörfnuð-
ust.
En í janúarlok 1945 vissu þeir
að þetta var vonlaust. Gagnsókn
Þjóðverja í Ardennafjöllum hafði
farið heldur vesældarlega út um
þúfur. Héðan af gat ekkert bjarg-
að Þýzkalandi. En svo nálægt
markinu voru vísindamenn þess,
að þegar Þriðja Ríkið var sem
óðast að molna niður í myrkur
og blóð, var afl sá, er sjá átti
Hitler fyrir hinu ósigrandi eld-
vopni hans — fyrsti kjarnorku-
svarinn - þegar reiðubúinn til
notkunar í Haigerlock . ..
i
i
DRAUMUR SEM EKKI
RÆTTIST.
Það var kaldhæðnislegt að
draumur Adolfs Hitlers um end-
anlegan sigur Þjóðverja — sem
átti að vinanst með nýjum og
leyndardómsfullum ógnarvopn-
um, sem hann mánuðum saman
hafði lofað aðþrengdum herjum
sínum skyldi að engu verða í
eitt skipti fyrir öll á sjálfum af-
mælisdegi hans.
Þetta átti sér stað klukkan ná-
kvæmlega hálf ellefu fyrir há-
degi þann tuttugasta apríl 1945,
þegar Sherman-skriðdreki brölti
inn á aðalgötun í Haigerloch,
fallegu svabnesku þorpi í þrjátíu
mílna fjarlægð suðvestan við
Stuttgart. Á turn drekans var
málaður Lóthringenkrossinn
hvíti. Honum fylgdu eftir fleiri
skröltandi skrímsli sömu gerðar,
og löng byssuhlaup þeirra sner-
ust hægt til og frá er þeir mjök-
uðust eftir þröngri götunni. Þeir
voru hinn brynjaði liðsoddur
fyrsta hersins franska, og fast á
eftir fylgdi skari fótgönguliðs:
harðsnúnir, húðdökkir Marokkó-
menn.
Frökkum var ekkert viðnám
veitt á staðnum, er virtist yfir-
gefinn. Frönskum undirforingja
og fjórum Marokkómönnum var
skipað að kanna litlu kirkjuna,
sem stóð á hæð ofan við þorpið —
til vonar og vara. Þýzkar leyni-
skyttur voru sem sé dálítið fyrir
það að fela sig í kirkjuturnum.
En í þessum turni var enginn
háski falinn. Það var ekki fyrr
en hermennirnir fóru að rann-
saka nágrenni kirkjunnar að þeir
rákust á dálítið, sem kom þeim
á óvart: háan steinvegg á bakvið
hann hurð, sem var felld inn í
brattann.
Hurðin var úr tré og harðlæst.
Eftir skammar bollaleggingar á-
kváðu mennirnir að brjótast inn.
Sem þeir mölvuðu hurðina með
riffilskeftum sínum, heyrðu þeir
kór af niðurbældum skelfingar-
ópum. Fáeinum sekúndum síðar
hrökk hurðin upp og við blasti
óvænt sjón: yfir tvö hundruð og
fimmtíu gamaimenni, konur og
börn, kúrðu dauðskelfd inni í
byrgi, sem var um það bil níu-
tíu sinnum tuttugu fet að flatar-
máli.
Þetta aumingja fólk sagði
franska undirforingjanum hik-
andi að það ætti heima í Haiger-
lock og hefði leitað skjóls í byrg-
inu þegar flugvélar bandamanna
gerðu skotárásir á svæðið
skömmu áður. Hinsvegar varð
því ekki greitt um svör er Frakk-
inn spurði til hvers annars byrg-
ið hefði verið notað. Sumir þorps-
búa héldu að það væri aðeins
loflvarnarbyrgi; aðrir voru helzt
á því að það hefði átt að vera
vopnageymsla.
Frakkarnir ómökuðu sig ekki
við að rannsaka málið. Hefðu
þeir nennt að líta inn í fáeinar
sakleysislega útlítandi, hroð-
virknislega gerðar byggingar úr
tré, sem voru skammt frá, hefði
þeim kannski brugðið hastarlega.
Framhald á næstu síðu.
9. tbi. VIKAN 43