Vikan - 01.03.1979, Blaðsíða 26

1Í/NUR
SMÆL/NGJ-
ANNA
í dag ætla ég að spjalla dálítið við ykkur
um vinkonu mína, sem lést fyrir nokkrum
árum háöldruð hér í Reykjavík. Ástæðan
til þess að ég geri hana sérstaklega að
umræðuefni í þessum þætti mínum er sú,
að þessi kona varð eins konar sérfræðingur
í undarlegum atvikum, því hún skrifaði um
þau hvorki meira né minna en átta bækur,
sem þó voru ekki nema litill hluti þess
sem hún skrifaði, því konan var hinn þjóð-
kunni rithöfundur Elínborg Lárusdóttir.
Það eru ekki nema fjögur ár síðan Elin-
borg lauk síðara bindi hins mikla verks síns
um íslenska förumenn og forðaði með því
frá gleymsku geysimiklum fróðleik um
þessa undarlegu útlaga mannlífsins. En
margir þeirra voru þrátt fyrir það miklum
og margvíslegum hæfileikum búnir, en
fengu að kenna á því, eins og Grettir, að
sitt er hvað gæfa og gjörvuleiki. Skiptir hér
engu þótt þessi rit Elínborgar séu skáld-
verk, því þau eru byggð á köldum og
miskunnarlausum raunveruleikanum, og í
því liggur einmitt meðal annars menningar-
gildi þeirra.
Þeim sem þekktu Elínborgu kom ekki á
óvænt, þótt einmitt hún yrði til þess að
skrifa af samúð og skilningi um þetta óláns-
fólk. Hún var alltaf málsvari smælingj-
anna. Með þessum bókum tryggði Elínborg
það, að ævi sumra þessara manna, sem af«
ýmsum voru fyrirlitnir í lifanda lífi, mun
geymast komandi kynslóðum lengur en orð
og athafnir sumra þeirra sem upp yfir þá
þóttust hafnir.
íslenskir lesendur tóku ritverkinu
Förumenn eftir hinn aldraða höfund svo
vel, að það seldist upp á skömmum tima.
Og ekki tóku gagnrýnendur henni verr, því
sumir þeirra líktu Elínborgu við mestu
skáldsagnahöfunda meðal kvenna á
Norðurlöndum. í því sambandi voru nefnd
ekki ómerkari nöfn en Selma Lagerlöf og
Sigrid Undset.
Fyrir rúmum aldarfjórðungi var ein
smásaga Elínborgar Lárusdóttur valin
meðal fjörtíu annarra úr 100.000 sögum
frá ýmsum löndum heims í smásagansafn,
sem ameríska stórblaðið New York Herald
Tribune stofnaði til. Það var sagan Ástin er
hégómi, sem hlaut á ensku nafnið Love Is
UNDARLEG ATVIK XVIII
ÆVAR R. KVARAN
Humbug. Þessi saga hefur síðan verið þýdd
á a.m.k. sex tungumál.
Þetta bendir til þess að framangreind
ummæli gagnrýnenda um Förumenn
Elínborgar þurfi ekki að vera neitt ofmat á
hæfileikum hennar.
Það var fyrir hvatningu skáldsins Einars
H. Kvarans að Elínborg lagði í það stór-
ræði að gefa út sina fyrstu bók, Sögur,
1935. Einar bauðst jafnvel til þess að skrifa
formála. Þar kemst hann m.a. svo að orði:
„Það er auðvelt fyrir mig að láta þess
getið, að ég hef lesið þessar sögur með alveg
sérstakri ánægju. Mér finnst það ekki geta
dulist, að hér er verulegt skáld á ferðinni.
Það er ekki eingöngu, að þessar yfirlætis-
lausu sögur eru sagðar af snilld listamanns.
Þær eru fullar af samúð og skilningi
kærleiksríkrar sálar. Og myndirnar sem
dregnar eru upp fyrir lesandanum með
fáum dráttum eru heillandi og verða
ógleymanlegar.”
Með þrjátíu bókum sem síðan hafa
komið út eftir Elínborgu Lárusdóttur hefur
hún staðfest þessa skoðun skáldsins. En svo
einkennilega vill til, að Elínborg lagði
einmitt til ómetanlegan skerf til þeirra bók-
mennta, sem fjalla um hin dularfullu innri
öfl i manninum og benda til lífs að þessu
loknu. Um þessi efni skrifaði hún, eins og
ég gat um áðan, átta bækur og lauk hinni
síðustu, Leit að framlífi, skömmu fyrir
andlát sitt. Með þessum bókum hefur hún
ríkulega endurgoldið hina fallegu umsögn
Einars skálds Kvarans um hæfileika
hennar, þvi honum var þetta mikilvægasta
málið í heimi.
Þessar bækur verða merkilegt
rannsóknarefni fyrir dulsálarfræðina í
framtíðinni, en sú fræðigrein hóf innreið
sína í Háskólann okkar með lektorsstöðu
drs. Erlends Haraldssonar. Má geta þess i
þessu sambandi, að i fyrstu skýrslu
ameríska sálarrannsóknarfélagsins um
hæfileika Hafsteins Björnssonar, miðils, er
vitnað í tvær bækur Elínborgar Lárus-
dóttur sem heimildarrita.
Elínborg var kona dulræn, eins og bækur
hennar bera ljóslega með sér. En hún átti
einnig við talsvert heilsuleysi að stríða, og
þegar þess er gætt að hún stjórnaði jafnan
stóru heimili, verða afköst hennar á
bókmenntasviðinu enn athyglisverðari.
Það var eitthvað kringum 1960, að hún
lá veik og illa haldin, hafði verið vansvefta
og með háan hita. Þá datt henni allt í einu í
hug að heita á einhvern, ef hún gæti sofið
næstu nótt. Hún þekkti marga einstæð-
inga, bæði karla og konur, sem áttu við alls
konar erfiðleika að etja og voru skugga-
megin í lifinu. Margt af þessu fólki kom
iðulega til Elínborgar.
Sumir höfðu fulla einurð, og komst hún
þá fljótt að því hvað það fólk vanhagaði
um. En aðrir kvörtuðu aldrei. Nú var ekki
gott að vita, hver var mestur þurfamaður-
inn. Ekki treysti hún sér sjálf til þess að
dæma um það. En hún hét því þetta kvöld,
að gleðja einhvern þurfandi, ef sér liði
betur að morgni. Hún hugsaði: Guð sendir
mér þann, sem hann vill ég gleðji. Engum
sagði hún frá þessu. Um kvöldið sofnaði
hún svo og svaf vært til morguns. Þegar
hún vaknaði var hún miklu skárri og hitinn
minni.
Hún var varla vöknuð morguninn eftir,
þegar stúlkan hennar kom og sagði, að
gömul kona væri komin, sem vildi endilega
tala við hana. Elínborg sagði stúlkunni að
vísa henni inn. Hún kannaðist strax við
konuna, sem var þarna daglegur heima-
gangur, þáði mat og drykk, en bað aldrei
um neitt og talaði aldrei um vöntun á
26 Vikan 9. tbl.