Vikan - 17.09.1987, Blaðsíða 13

skammaðist sín fyrir líkama sinn og van-
mátt. Sem fyrr var hann viss um að ná
ekki framar fótfestu í lífinu. Þá fann hann
að hjúkrunarfólkið sýndi honum ekki sömu
alúð og umhyggju og fyrr. Þetta gramdist
honum líkt og þegar barn verður þess
áskynja að athygli þeirra fullorðnu er ekki
öll á því sjálfu. A þessu stigi málsins var
Jón orðinn það hraustur að hann gat farið
að taka ábyrgð á gerðum sínum. Hins veg-
ar var honum orðið tamt að hegða sér líkt
og kornabarn og fannst það notalegt. Samt
sem áður gerði hann sér fullkomlega grein
fyrir að þessi afstaða væri ekki rétt og lenti
því i miklu stríði við sjálfan sig.
Jón fylltist nú aftur mótþróa, varð afund-
inn og uppstökkur og hlýddi ekki skipun-
um. Við konu sína bar hann starfsfólkinu
afleita söguna og sakaði það um illa og
ónóga umönnun. Smátt og smátt tókst þó
Jóni að vinna bug á þessari tilfinningalegu
spennu og öðlaðist traust á sjálfan sig.
Þegar hann hélt heimleiðis, fjórtán dögum
eftir uppskurð, var hann sáttur við skurðinn
og reiðubúinn að halda til móts við tilver-
una á nýjan leik.
Viðbrögð og atferli Jóns samsvara í meg-
indráttum hegðunarmynstri Parkes. Það
skiptist í sjö stig; tímabili sem kennd eru
við reiði, hlýðni, ofsahræðslu, líkamlegan
sársauka, uppgötvun, viðurkenningu og
sjálfstraust. Fyrsta stigið stendur yfir fyrstu
tvo til þrjá daga legunnar. Þá eru bönd
sjúklingsins við umhverfið slitin, persónu-
frelsið skert og friðhelgi líkamans rofin.
Við þessa breytingu fyllist sjúklingurinn
ótta og vanmáttarkennd.
Smátt og smátt tekst honum þó að sætta
sig við orðinn hlut og hann lærir að hlýða.
Hann temur sér nýja framkomu, gerist auð-
mjúkur og samvinnuþýður, lætur ábyrgð-
ina í hendur hjúkrunarfólksins og fær á því
traust. Um leið og trú hans á hæfni starfs-
manna eykst dvínar óttinn við sjálfan
uppskurðinn.
Rétt fyrir uppskurðinn fyllist sjúklingur-
inn efa og ofsahræðslu. Hann býst við hinu
versta, telur sér trú um að svæfingin og
uppskurðurinn misheppnist og hann verði
þar af leiðandi fyrir óbætanlegu tjóni. Þessi
hræðsla snýst þó oft upp í andhverfu sína
stuttu fyrir sjálfa svæfmguna, sjúklingurinn
nær tökum á tilfinningum sínum og gengst
rólegur og yfirvegaður undir aðgerðina.
Þegar sá sjúki vaknar upp að lokinni
aðgerð er hann haldinn miklum líkamleg-
um sársauka og öll sú orka, sem í honum
býr, miðast að því að vinna bug á kvölun-
um.
Þegar sársaukinn er að baki beinist at-
hygli sjúklingsins i aðrar áttir. Hann gerir
sér meðal annars grein fyrir að likami hans
hefur breyst til hins verra. Þessari upp-
götvun fylgir ótti, óöryggi og blygðun.
Sjúklingurinn er hræddur um að verða ut-
anvelta í samfélaginu, fmna sér ekki fótfestu
og hann skammast sín fyrir útlit sitt. Yfir-
leitt útskrifast sjúklingar um það leyti sem
þeir ganga í gegnum þetta erfiða tímabil.
Hægt og sígandi sættir sjúklingurinn sig
við breytta sjálfsmynd. Meðan á því stend-
ur beinist nær öll athygli hans að likaman-
um og þá sérstaklega þeim pörtum sem
breyttust við uppskurðinn.
Loks kemur að því að sjúklingurinn nær
tökum á breyttri sjálfsmynd. Óöryggið og
vonleysið, sem hrjáðu hann, fjara út og
hann áræðir að halda til móts við lífið á
nýjan leik.
Bandarísku geðlæknarnir Cohen og Laz-
arus útbjuggu annað atferlismynstur sem
tengir hegðun sjúklinga fyrir uppskurð og
líkur á bata. Þeir skiptu sjúklingum í tvo
meginhópa. Fólk í öðrum hópnum viður-
kenndi í fyrstu alls ekki ástand sitt. Það
vildi ekki vita af uppskurðinum, lét ráðlegg-
ingar starfsfólksins sem vind um eyru þjóta
og var meinilla við alla umönnun. Það var
haldið miklum mótþróa, hlýddi ekki skip-
unum en vildi ráða sér sjálft. Þegar kom
að uppskurðinum snerist dæmið við. Sjálfs-
traust og kokhreysti flugu út í veður og
vind og sjúklingarnir urðu dauðhræddir og
brotnuðu niður.
Hinn hópurinn var mjög samvinnuþýð-
ur. Þessir sjúklingar sýndu uppskurðinum
og öllum ráleggingum mikinn áhuga. Þeir
hlustuðu á starfsfólk, hlýddu leiðbeiningum
og spurðu spurninga. Þeir létu í ljós ótta
við yfirvofandi aðgerð og báðu um hjálp
til þess að yfirvinna hann. Þegar kom að
uppskurðinum voru þessir sjúklingar mjög
vel undirbúnir og horfðust í augu við örlög
sín.
Samkvæmt niðurstöðum Cohens og Laz-
arusar öðluðustu þeir sem sýndu samstarfs-
vilja og héldu ró sinni skjótari og betri
bata en þeir sem sýndu mótþróa og höfðu
ekki tök á sjálfum sér.
Viðbrögð við breyttri
sjálfsmynd
Sú mynd, sem við höfum af líkama okk-
ar, er kölluð sjálfsmynd. Sjálfsmyndin
ákvarðast af líkamlegum og andlegum þátt-
um, svo og ýmsum áhrifum sem umhverfið
hefur á okkur. Sjálfsmyndin er flestum
feikilega mikilvæg og heilbrigð sjálfsmynd
ýtir undir sjálfstraust og sjálfsvirðingu.
Ef líkaminn tekur snöggum breytingum
kemst allajafna mikið rót á sjálfsmyndina.
Henni er ógnað af öflum sem einstaklingur-
inn ræður ekki við og hann fyllist blygðun,
óöryggi og ótta. Hann býst til varnar gegn
umhverfinu; verður mótþróagjarn og tor-
trygginn. Slíkt ástand er meðal annars vel
þekkt meðal unglinga á gelgjuskeiði. Smám
saman sætta menn sig þó við orðinn hlut,
læra að horfast í augu við breytt ástand
og lifa samkvæmt því.
Miklar skurðaðgerðir og brottnám lík-
amshluta koma sjálfsmyndinni úr skorðum.
Sjúklingar, sem þurfa að upplifa slíkt, liða
miklar líkamlegar og andlegar kvalir. Brott-
nám líkamshlutar breytir jafnvægisskyni,
hamlar eðlilegum hreyfingum og veldur
miklum sársauka. Andlegar raunir eru sist
minni en þær likamlegu. Traust og þekking
sjúklingsins á sjálfum sér fer í mola og
hann fyllist söknuði, blygðun og vanmætti.
Fyrr var greint frá mynstrum sem tengdu
saman atferli sjúklinga og miklar aðgerðir.
Ymsir fræðimenn hafa á sama hátt skil-
greint atferli þeirra sjúklinga sem missa
útlimi. Hér verður sagt frá einu þessara
mynstra sem ástralski læknirinn Smith
mótaði og skipti í fernt.
Fyrstu dagana eftir uppskurð er sjúkling-
urinn haldinn miklum sársauka, hann er
meðvitundarlaus að kalla og tekur alls ekki
eftir breytingunni á líkama sínum.
Þegar þjáningunum linnir og sjúklingur-
inn nær fullri meðvitund á nýjan leik
uppgötvar hann að einn hluti líkamans
hefur verið fjarlægður. Sjúklingurinn á bágt
með að trúa þessari staðreynd og þá einkum
vegna þess að líkaminn hefur ekki aðlagað
sig breyttu ástandi og enn berast heilanum
boð um að viðkomandi hluti sé á réttum
stað. Þetta ástand ruglar sjúklinginn í rím-
inu og honum finnst hann hafa verið
svikinn.
Brátt kemur að því að heillinn sam-
þykkir missinn og sendir rétt taugaboð. Þar
með verður sjúklingurinn þess áskynja að
38. TBL VI KAN 13