Vikan - 31.05.1990, Blaðsíða 31

hliðar lentu þeir í ryskingum sem enduðu með
því að Ödipus réð niðurlögum þeirra beggja,
ekilsins og gamla mannsins, en þraell einn
komst undan.
Gamli maðurinn var enginn annar en faðir
Ödipusar sem þannig hafði óafvitandi orðið
þess valdandi að fyrri hluti véfréttarinnar
rættist.
Skömmu síðar kom Ödipus til Þebu, þar
sem bróðir ekkju konungsins hafði tekist ríkis-
stjórn á hendur. Borgina hafði lengi hrjáð hið
grimma meyljón, Sfinxinn, hræðileg ófreskja
með konuhöfuð, Ijónsskrokk og fuglsvængi.
Hafðist óvætturin við í kletti einum fyrir utan
borgina og lagði óleysanlega gátu fyrir alla þá
sem framhjá fóru og drap þá síðan. En gátan
var þessi: „Hvaða dýr er það sem gengur á
fjórum fótum á morgnana, á tveim um hádegi
og þrem á kvöldin, en sem er vanmáttugast
þegar fætur eru flestir?"
Stjórnandi ríkisins hafði látið þau boð út
ganga að sá sem leyst gæti gátuna og þannig
frelsað Þebu úr greipum ófreskjunnar skyldi fá
að launum ekkjudrottninguna, lokaste, og kon-
ungsvaldið. Ödipus leysti gátuna með þessu
svari: „Það er maðurinn.“ Á morgni lífsins
skríður hann sem ungbarn á fjórum fótum, full-
orðinn maður gengur hann á tveim fótum,
þangað til elli kerling neyðir öldunginn til þess
að styðjast við þriðja fótinn, stafinn."
Þegar Ödipus hafði þetta mælt steyþtist
óvætturin i heldýpið og Þeba var frelsuð.
Ödipus varð konungur og gekk að eiga ekkju-
drottninguna, sína eigin móður. Þannig hafði
véfréttarspáin ræst að fullu.
Án þess að hafa hugmynd um hin ömurlegu
örlög sín lifði Ödipus í hamingjusömu hjóna-
bandi með móður sinni og átti með henni tvo
syni og tvær dætur. Og þegar hér er komið
sögu hefst einmitt fyrsta leikritið í þríleik Sóf-
óklesar, Ödipus konungur.
Þar segir frá því að hræðilegur faraldur herj-
ar á Þebu og prestarnir i Zeusarmusteri borg-
reiði Ödipusar og hefst harðvítug deila með
þeim sem lýkur með því að í reiði sinni hreytir
gamli maðurinn sannleikanum í konunginn.
„Þessi syndari er enginn annar en þú sjálfur.
Bölvun þín hvílir á þessu landi.“
Ödipus tekur ekki mark á orðum vitringsins,
sem hann hyggur að séu einungis mælt i
reiði, og drottning hans - raunveruleg móðir
hans - styður þessa skoðun hans. „Trúðu ekki
spásagnamönnum" segir lokaste. „Fyrri mað-
ur minn fékk einnig véfréttarspá þess efnis að
hann skyldi bíða bana fyrir hendi eigin sonar
síns, en barnið var borið út og dó skömmu eftir
fæðingu."
Skömmu síðar koma boð þess efnis að kon-
ungurinn í Korinþu sé látinn og að þjóðin óski
að Ödipus, sem var talinn vera sonur hans, sé
krýndur konungur. Það er sem þungri byrði sé
fétt af Ödipusi. Honum hefur þá verið hlíft við
þeim ægilegu örlögum að drepa föður sinn. Af
ótta við að síðari hluti spádómsins rætist dirfist
hann þó ekki að hverfa aftur heim til Korinþu
meðan ekkjudrottningin er á lífi. Sendimaður
losar hann við allan ótta með því að segja frá
arinnar snúa sér til hins vinsæla konungs í leit
að ráðum og hjálp. Ödipus tekur málaleitan
þeirra með vinsemd og kveðst harma neyð
fólksins enda hafði hann þegar sent mág sinn,
Kreon, þann er áður stjórnaði landinu og í raun
var móðurbróðir hans, til Delfinnar til að leita
ráða Appollós.
í þeim svifum kemur Kreon aftur
að loknu erindi með þau skilaboð
frá véfréttinni að bölvun skuli
hvíla á landinu þangað til morð-
ingi hins fyrri konungs finnist og
hann hljóti makleg málagjöld,
dauðdaga eða útlegð.
Ödipus lofar að gera allt
sem í hans valdi
standi til þess að
hremma óbóta-
manninn og veita
honum makleg
málagjöld.
Fyrsta verk
hans í því
skyni er að
senda eftir
hinum blinda
skyggnvitringi
Teiresiasi. En
öldungurinn færist
eindregið undan að
svara:
„Ó, lát mig hverfa
heim, því léttbærara
verður hlutskipti þitt
þér en mitt mér, látir
þú að orðum mín-
um.“
En undanfærsla
Teirseasar vekur
einungis
því að Ödipus sé alls ekki sonur hins látna
konungs heldur fósturbarn sem sendimaður
sjálfur hafi endur fyrir löngu tekið við úr hendi
þjóns eins hjá Þebukonungi og farið síðan
með til Korinþu. Ödipus skipar að sækja þegar
í stað þjón þennan til hallarinnar og árang-
urslaust biður Ikaste hann að gera það ekki.
Hinn hræðilegi sannleikur hefur nú runnið upp
fyrir henni og í örvæntingu hrópar hún: „Ó, að
þú armi maður aldrei mættir fá vitneskju um
ætterni þitt.“ Að svo mæltu gengur hún á brott,
niðurbrotin af harmi, en Ödipus veður í þeirri
villu að hann sé óskabarn hamingjunnar, son-
ur fátækra, óþekktra foreldra sem komist hafi
til æðstu tignar. Þetta hefur vitanlega þau áhrif,
listrænt séð, að umskiptin í harmleiknum
verða ofsalegri og áhrifameiri. Þegar gamli
þjónninn kemur rennur það smám saman upp
fyrir Ödipusi, eftir því sem líður á samtalið,
hvernig i öllu liggur. Lamaður af þessu voða-
lega losti örlaganna reikar hann inn í höllina en
kórinn syngur:
Vei ykkur ættir dauðiegra mannai
Líf ykkar er einskis virði...
Ödipus, er ég hugsa til þín,
hlutskipti þitt, ægileg örlög þín,
þá get ég aldrei prísað nokkurn mann
á jörðunni fyllilega sælan.
Harmleiknum lýkur með því að maður kem-
ur fram á sviðið og tilkynnir að Ikaste hafi
hengt sig og Ödipus í örvæntingaræði blindað
sjálfan sig. Hlið hallarinnar opnast og nokkrir
þjónar leiða hinn blinda konung út. Það er
skelfilegt atriði. Hann biður að sér verði sýnd
sú náð að hljóta hörðustu og óbærilegustu
refsingu sem hægt sé að leggja á Grikkja,
útlegð. í orðum sem nötra í göfugum harmi og
föðurást felur hann litlu dæturnar sínar í umsjá
Kreons og reikar sviptur öllu út í eyðilegt tóm
vonlausrar útlegðar.
Sú var skoðun Grikkja sjálfra að Ödipus
konungur væri fremsta verk grísks harmleikja-
skáldskapar. Með einföldum ráðum lætur Sóf-
ókles á meistaralegan hátt spennu atburðarás-
arinnar aukast eftir því sem líður á leikinn. Að
lokum eru hin skyndilegu umskipti frá æðstu
hamingju til botnlausrar örvæntingar. Átakan-
legur er hinn hrollkaldi leikur örlaganna er
sendimaðurinn, sem langar til að létta óttanum
af Ödipusi með því að segja honum að hann
sé tökubarn, verður einmitt með því til þess að
sannleikurinn kemur í Ijós. Það sem ætlað var
sem gleðifregn snýst í lamandi skelfingarboð-
skap.
Frá upphafi til enda heldur harmleikurinn
áhorfendum í heillandi viðjum töfra sinna. Þrátt
fyrir það er - í nútímaskilningi - engin eiginleg,
samhangandi atburðarás í leiknum, fremur en
öðrum harmleikjum skáldsins. Þannig eru hinir
dramatísku atburðir, sem á undan fara, ekki
sýndir á sviðinu. Þeir hafa þegar gerst og af
aödáanlegri tækni lætur skáldið þá koma fram
smátt og smátt eftir því sem líður á leikinn.
í Ödipus í Kolonos sýnir Sófókles svo hvern-
ig hinum óverðskulduðu þjáningum hins blinda
og þrautpínda Ödipusar lýkur að lokum. Þann
harmleik skrifaði skáldið þegar sandurinn i
æviglasi hans sjálfs var að renna út. Þessi
harmleikur er Ijóst vitni um hvernig þetta mikla
skáld hélt sköpunarmætti sínum til hinstu
stundar.
Af þessum ástæðum nefndi dr. Sigmund
Freud hið óhugnanlega afbrigði óeðlilegrar
ástar milli náskyldra ödipusduld.
ÍITBL. 1990 VIKAN 31