Heima er bezt - 01.05.1960, Síða 8

VIGFÚS SÆMUNDSSON, BORGARFELLI:
EnJurminningar frá Kötlugosinu 1918
Kötlugosið 1918 hefur sennilega verið eitt af
stærri gosum hennar, og eflaust munu þeir, er
þá voru komnir til vits og ára, minnast þess
meðan þeir lifa, svo stórkostlegar voru nátt-
úruhamfarir þessar og afleiðingar þeirra hér í nærsveit-
um hennar.
Endurminningar þessar eru engan veginn fullnaðar-
lýsing á gosinu, heldur aðeins rifjað upp hið minnis-
stæðasta, sem fram fór í Skaftártungunni, og aðallega
meðan gosið stóð yfir og fyrst eftir það. En þaðan hefur
einna minnst verið um það skráð. En til er rit eða skýrsla
eftir Gísla Sveinsson, fyrrv. sendiherra, er þá var hér
sýslumaður. Er það glögg og skýr frásögn um gang
gossins, en margt gerist fleira sögulegt, heldur en þar
er skráð, í öllu því umróti og eyðileggingu, er dundi
yfir þessar sveitir næst Kötlu.
Haustið 1918, 12. október, vorurn við Tungnamenn
staddir að Flögu á hreppaskilaþingi, sem þá var venja
að halda í sveitum haust og vor. Varð mér, sem þetta
ritar, gengið út, meðan á fundinum stóð. Heyri ég þá
nið eða undirgang ógurlegan í útsuður af bænum, og er
ég geng vestur fyrir húshornið, mæti ég þar vinnukonu
einnig á bænum og segi við hana:
„Er það vanalegt, að svona hátt láti í Hólmsá héðan
að heyra?“
„Þetta er nú með meira móti,“ svarar hún, og þótti
mér það ekki fjarri sanni.
Kemur þá Gísli bóndi Gíslason í Gröf til mín og
segir:
„Nú er eitthvað nýtt, á seyði, það bregzt mér ekki.“
Heyra nú hinir fundarmennirnir tal okkar og korna
allir út. Datt öllum þegar í hug, hvað vera myndi á seyði,
og í sömu svifum sást til kvenmanns, sem kom hlaupandi
frá Hrísnesi.
Hestar okkar beggja stóðu með hnökkunum við hús-
ið, og hlupum við þegar á bak og riðum á móti konunni.
Þegar við mætum henni, segir hún að ógurlegt hlaup sé
komið í Hólmsá, og hafi þær konurnar með börnin, öll
ung, flúið úr bænum, og sé nú Elín og önnur vinnu-
konan með börnin í fjárhúsinu fyrir ofan gil. Enginn
karlmaður var heima. Jón bóndi Pálsson var á fundinum
með okkur, en Jóhann húsasmiður, bróðir hans, farinn
áleiðis suður í Álftaver. Húsfreyja var Elín Árnadóttir
Ijósmóðir, sem ég býst við að allmargir hér sunnanlands
muni kannast við. Var þá svo ástatt fyrir henni, að hún
var þunguð og komin langt á leið. Vinnukonan, sem
með henni var, hét Kristín Sigurðardóttir, síðar hús-
freyja á Borgarfelli og býr þar enn.
Þegar við komum að bænum í Hrísnesi, var þar eng-
inn maður heima. Var nú kvenfólkið og börnin á leið-
inni upp að Flögu. Jóhann hafði sem sé sloppið undan
hlaupinu og snúið heim aftur og hitt fólkið í fjárhús-
inu. Fylgdi hann þeim svo gangandi upp að Flögu og
fór styttri leið, og fórumst við því á mis.
Gaf nú að líta stórfenglega sjón og ægilega. Flóðið
var jafnhátt túnbökkunum fyrir vestan bæinn, og jaka-
hrannirnar upp á túnið báðum megin. Var gilið norðan
við bæinn orðið fullt langt upp fyrir bæ, og var því ekki
fært að honum nema vestan að, því að hann stóð þá á
tanganum milli gilsins og árinnar, áður en hann var flutt-
ur. Blasti nú hlaupið við sjónum okkar, einn kolmó-
rauður hafsjór svo langt, sem auga eygði út allan Sand
og fram í Kúðafljótsfarveg. Aðeins hæstu hólarnir í
Hrísnesshólminum stóðu upp úr og skerin og hæstu
hálsarnir í Loðinsvikunum. Stórir jakar og jafnvel björg
úr gljúfrinu byltust um og veltust áfram í hlaupinu.
Var þetta stórkostleg sjón á að líta.
Nú komu þeir til okkar, Jón bóndi í Hrísnesi ásamt
fundarmönnunum frá Flögu, og var Jóhann nú líka
kominn. Var nú tekið að flytja úr bænum vestur á hól-
inn utanvert við túnið, en því var brátt hætt, þar eð sýni-
legt þótti, að varla gæti hugsazt, að bænum yrði hætta
búin, því að hann stóð miklu hærra heldur en túnið fyrir
vestan hann, en þar var hlaupið orðið jafnhátt. En vel
gat orðið ófært að bænum, því að litlu munaði að rynni
yfir túnið í lægðinni. Stóðum við þarna um hríð og
horfðum á hamfarirnar. Eftir litla stund þvarr hlaupið
og tæmdist árgilið, svo að áin virtist varla meiri en
venjulega. En þetta stóð ekki lengi. Að vörmu spori
kom önnur flóðalda veltandi fram, og fylltist nú jafn
hátt og áður, og stóð svo meðan við sáum til. Færðist
nú sorti mikill yfir frá vestri, og fóru að heyrast brestir
og reiðarslög með eldblossum. Fórum við þá að hraða
okkur heim á leið, því að sýríílegt var, að mökkinn
myndi leggja yfir. Varð enginn eftir í Hrísness-bæn-
um. Fór allt fólkið upp að Flögu og gisti þar um nótt-
ina.
Jóhann Pálsson, sem fyrr um getur, slapp svo nauðu-
lega undan hlaupinu, að brúna á Hólmsá tók af fyrir
aftan hann, er hann hljóp yfir hana. Hafði hann verið
kominn talsvert suður í Hrísneshólm, þegar hann varð
hlaupsins var. Varð hann því sem sagt að hlaupa á móti
flóðinu til að ná brúnni, og voru fyrstu gusurnar að
skella á henni, þegar hann hljóp á hana.
Þennan dag voru Álftveringar að safna Loðinsvíkur
og Sandana suðaustan jökulsins, og voru þeir allhætt
komnir, því að hlaupið fór yfir það svæði allt. Lýsir Jón
Gíslason í Norðurhjáleigu því bezt í kafla, sem hann
ritaði í bókina „Göngur og réttir“, I. bindi, enda var
hann einn í hópnum.
152 Heima er bezt