Heima er bezt - 01.05.1960, Side 9

Þegar við komum að svokölluðmri Hamraendum
sunnan Hemru þetta kvöld, var þar orðinn einn vatns-
flói, sem vanalega var smáspræna úr Tungufljóti á veg-
inum meðfram hömrunum. Var þá orðið dimmt, bæði
af sortanum af mökknum og náttmyrkri, og sáum við
ógerla hvað fyrir var. Vorum við þrír lítinn spöl á
undan hinum, og svömluðum við yfir inn með hömrun-
um, og hestarnir aðeins hjuggu niðri, en liinir fóru
Hemrufjall, og varð það síðan þrautaleiðin, á meðan
hlaupið stóð og lengi á eftir. Það, sem olli þessu var, að
jakahrannir stífluðu framrás Tungufljóts og Eldvatns,
þar sem vötn þessi koma saman við Hólmsá. Varð af
þessu ógurlega stórt lón eða uppistaða á öilu undirlend-
inu, þar sem voru Hrísness- og Flöguengjar, og alla leið
upp í Tungufljót á móts við Hlíð, enda fóru allar þess-
ar engjar af, en þetta voru beztu engjaslægjur í allri
Tungunni. Munu Flöguengjar hafa gefið af sér um 700
hesta, og hefur sama sem ekkert komið upp af þeim
síðan.
Áður en við komumst heim þetta kvöld, var mökk-
urinn kominn yfir með þrumum og eldingum, svo að
firnum sætti. Höfðum við aldrei áður séð né heyrt slík-
ar hamfarir náttúrunnar. Voru eldblossarnir svo bjartir
og þéttir, að við gátum vel haldið réttri leið, þótt eigi
sæist handaskil á milli. Hélzt þetta alla fyrstu nóttina,
og fannst mér hávaðinn af reiðarslögunum nærri því
enn meiri, eftir að ég var kominn inn. Stafaði það senni-
lega af því, að svo mikið tók undir í járnþökum hús-
anna, að manni fannst allt ætla ofan að ríða.
Næsta morgun var mökknum bægt frá af suðaustan
vindblæ. Var þá ömurlegt um að litast, jörðin öll kol-
svört af öskufalli og skepnurnar æðandi heim að bæ og
burt aftur, eitthvað út í buskann, og litu ekki í jörð. Brá
nú mörgum í brún, því að séð varð þegar, hvað í hönd
fór: bjargarleysi fyrir allar skepnur þá þegar, og því
ægilegra var þetta sökum þess, að hey voru svo lítil
eftir sumarið, að ég man aldrei eftir eins litlum heyjum,
algert grasleysi vegna kalskemmda og kulda um vorið
eftir gaddaveturinn mikla 1917—18. Voru heybirgðir
ekki nema um helmingur á við meðallag eða tæplega
það, hér um norðanverða Tunguna.
Búið var að reka til slátrunar meginþorrann af lömb-
unum fyrir gosið, en þó ekki öll, því að tunnur þrutu í
Vík til söltunar,en þá var allt kjöt saltað. Hefur þetta
sennilega stuðlað mjög að því, að ekki varð manntjón í
gosinu, því að lítil líkindi eru til að allir hefðu bjargazt,
ef margt manna með stóra rekstra hefðu verið á Sand-
inum. En þannig mvndi nú hafa staðið á, ef svona hefði
ekki viljað til.
Gosið hélt áfram hamförum sínum. Lagði mökkinn
hvað eftir annað og stundum dag eftir dag yfir norður-
hluta Tungunnar og heiðarnar þar fyrir norðan, Skaft-
árdals- og Síðuheiðar, því að átt var oft suðvestlæg og
vestan, meðan gosið stóð yfir. Varð brátt alveg hag-
laust, og skepnur allar fljótlega teknar á gjöf á þessi litlu
hey og jafnframt skorinn niður fénaðurinn, eftir því
sem til náðist og yfir varð komizt. En ekki var nú
hlaupið að því að ná fénu saman, því að það æddi ham-
stola um allar trissur, norður um heiðar og afrétt og hver
veit hvað, það sem aldrei kom til skila eða fannst aftur.
Og það var furðumargt.
Fljótlega þraut tunnur og önnur ílát undir kjöt og
slátur, og var sýnilegt, að ekkert yrði úr afurðum fjár-
ins, ef öllu þyrfti að lóga heima, en ekki var girnilegt
að hugsa til að reka fé vestur yfir Sandinn meðan gosið
stæði, enda langtum meira en ófært sökum vatnshlaupa
fram eftir goshríðinni.
Gosið mun hafa staðið um tvær vikur, þegar fyrst var
tekið að hugsa til að komast vestur yfir Sandinn, en ekki
var álitlegt að leggja á hann, meðan eldurinn var uppi,
því vitað var, að enn komu öðru hvoru hlaup úr jökl-
inum. Að þessum tíma liðnum höfðum við mikinn hug
á að reyna að koma fé út yfir og sendum því tvo menn
til að reyna Sandinn. Fékk ég kjarkgóðan mann og dug-
legan, er Auðunn hét Oddsson, og var þá hér í Tung-
unni. Síðar var hann formaður á vélbát frá Vestmanna-
eyjum og er nú í Reykjavík. Með honum fór vinnu-
maður Vigfúsar í Flögu, Þorsteinn Jakobsson. Fóru þeir
gangandi, því búizt var við ófærum fyrir hesta á Sand-
inum. Gekk þeim ferðin vel og komu austur daginn eftir
með þær fréttir, að Sandurinn væri sæmilegur yfirferð-
ar, og töldu þeir tiltækilegt að leggja á hann með fé. Að
vísu væri vatnsgutl á honum, en grunnt. Eldurinn var
að sönnu uppi enn, og auðvitað ekki áhættulaust að
leggja á Sandinn með stórrekstra, meðan svo var. En
menn vildu kappkosta að losna við féð, sem komið var
á gjöf á þessi litlu hey, og ekkert lá annað fyrir en að
slátra því til ónýtis, væri ekki hægt að koma því út yfir
Sandinn. Fé var þá orðið margt hér í Tungunni, senni-
lega það flesta, sem orðið hefur þar til nú, er það mun
orðið enn fleira.
Var nú fljótlega tekið að búa sig til ferðar með féð,
og stóð það heima, að það var síðasti dagur, sem eldur-
inn var uppi, er farið var með fyrri reksturinn út yfir
Sand. Farið var með tvo stóra rekstra, og einhverju bætt
við síðar hér úr Tungunni og einhverju úr Álftaveri.
En Síðumenn ráku ekki. Þeir fengu salt og tunnur upp
að Skaftárós með björgunarskipinu Geir, sem setti tunn-
urnar þar í sjóinn, og rak þær síðar í land. Þessa er alls
getið í skýrslu Gísla Sveinssonar um gosið.
Fé það, sem rekið var vestur yfir, var mestallt full-
orðið fé, ær og sauðir, því að búið var að eyða Iömbun-
um. Fór þá mörg falleg lífkind, sem setja átti á, hefði
þetta ekki borið að höndum. Gekk vel með féð yfir
Sandinn, var þrætt á milli jakahrannanna, en jakamir
voru eins og stór hús um allan Sandinn, og lítið en
grunnt vatn hér og þar í farvegum og sandbleytuhlaup
í Múlakvíslarfarvegi.
Þótt miklu væri eytt og fækkað fénu, dugði það samt
ekki. Eytt var öllum þeim kúm og hrossum, er hægt var
að missa, og hefði þó hrossunum verið fækkað enn þá
meira, hefðu Landeyingar ekki brugðizt jafn vel við og
boðið Tungumönnum að taka hross af þeim. Var það
þakksamlega þegið og brátt gerður þangað hrossarekst-
ur. Ekki var þá hægt að búa hér, nema með því að hafa
Heima er bezt 153