Heima er bezt - 01.05.1963, Page 9

síðasta kuldaskeið ísaldarinnar. Fyrsta viðbragð okkar,
sumra að minnsta kosti, var að yppta öxlum við þess-
um vísdómi og láta hann sem vind um eyrun þjóta. En
ekki var unnt að skella skollaeyrunum við því sem
gerðist á Norðurlöndum í þessum efnum. Sú hugsun
tók að ásækja mig meira og meira, hvort unnt væri að
finna einhver merki þess, að plöntur hefðu lifað hér á
ísöld. En ekld tók ég að hugsa þessi mál af alvöru fyrr
en eftir 1936, er ég hafði hlýtt á fyrirlestur Nordhag-
ens prófessors frá Noregi um hversu mál þessi stæðu í
Skandinavíu. Aukin kynni mín af gróðri landsins færðu
mér brátt heim sanninn um það, að vaxtarsvæði margra
tegunda eru býsna sérkennileg, og engu væri líkara en
að ýmsar hinna sjaldgæfari tegunda hnöppuðust sam-
an á tiltekin svæði, sitt á hverju landshorni, en sæjust
ekki eða varla þar á milli. En rök höfðu verið leidd að
því, að plöntur, sem líkur bentu til, að lifað hefðu ein-
angraðar á ísöld í hálendi Skandinavíu, hefðu að miklu
leyti tapað dreifingarhæfni sinni og yxu því enn innan
mjög þröngra marka. En nú skal horfið að öðru í bili.
Eitt af sérkennum íslenzkrar flóru er tegundafæð
hennar. Alls eru kunnar hér um 440 tegundir æðri
plantna, blómplantna og byrkninga, fyrir utan fífla og
undafífla. En þótt ýmislegt mundi mega af ráða af út-
breiðslu þessara síðast nefndu ættkvísla hefi ég sleppt
þeim úr athugunum mínum. En af því sem vér vitum
um hana hefur ekkert komið í Ijós, sem brjóti í bág
við það sem hér verður sagt. En með tölu þeirri, sem
nefnd var, er ekki nema hálfsögð sagan. Eg hefi fært
nokkur rök að því, að nær 100 tegundir af þessum 440
hafi flutzt til landsins af mannavöldum á þeim þúsund
árum, sem liðin eru síðan byggð hófst hér að staðaldri.
Þótt sú tala kynni að reynast fullhá, er hægt að fullyrða
að um 20% af öllum háplöntum landsins hafi flutzt
þangað af mannavöldum beint eða óbeint. Og nú á
seinustu árum sjáum vér þess greinileg merki, að nýjar
tegundir, sem hingað berast eða eru fluttar að yfir-
lögðu ráði, eru býsna fljótar að ílendast. Tegundafæð
þessi verður því furðulegri, ef vér berum land vort
saman við nágrannalöndin og staðhætti þeirra. Þannig
finnast um 600 tegundir í Finnmerkurfylki einu í Nor-
egi, og er þó Skandinavía fremur snauð að tegundum.
Flóra íslands er náskyld flóru Skandinavíu. Veruleg-
ur hluti tegunda hennar vex báðum megin Atlantshafs,
eða er „cirkumpolar“ eins og það kallast. Nokkrar teg-
undir, og sennilega fleiri en oss er enn ljóst, eru ame-
rískar og vaxa ekld austan hafs. Sárafáar tegundir Bret-
landseyja vaxa hér aðrar en þær, sem einnig eru í
Skandinavíu. Frá þessu sjónarmiði séð hljótum vér að
telja flóru fslands grein af skandinavisku flórunni fá-
skrúðugri að vísu og með dálítið meiri íblöndun vest-
rænna tegunda en þar gerist.
Eins og fyrr var getið, má ætla að ekki meira en 340
—350 tegundir plar.tna séu „náttúrlegar“ í landinu, en
með því er átt við, að þær hafi ekki verið fluttar til
landsins af mannavöldum. Um þær er ekki nema
tvennt til, að annað hvort hafi þær flutzt af sjálfsdáð-
um til landsins yfir úthafið eftir að jökla leysti af því
fyrir um 10 þúsund árum, ef ördeyðukenningin er rétt,
eða þær eða nokkur hluti þeirra hafi lifað í landinu
síðan það var í tengslum við önnur lönd, eða að minnsta
kosti bilið milli íslands og umheimsins var styttra en
það er nú. Eftir því sem athuganir mínar og annarra
hafa leitt í ljós, þá eru líkurnar miklar á því að veru-
legur hluti flórunnar hafi lifað af hér síðan á ísöld, og
um leið verður sú skýring nærtæk á tegundafæð lands-
ins nú, að erfiðleikarnir á því að komast hingað hafi
verið svo miklir, að einungis tiltölulega fáum tegund-
um hafi tekizt að sigra þá, en verulegur hluti flórunn-
ar sé harðgerðar heimskautategundir, sem hjarað hafi
af fimbulvetra ísaldar. En áður en ég kem að röksemda-
leiðslunni fyrir „auðum svæðum“ hér á ísöld og lífs-
möguleikum plantna þar, skal rætt með fáum orðum
um möguleika náttúrlegs innflutnings plantna til lands-
ins.
Um þrjár innflutnings leiðir er að ræða: loftið, sjó-
inn og flutning með fuglum. Flutningar fræja með haf-
straumum eru torveldir um svo langa leið sem íslands
ála, enda þótt þeim verði ekki neitað með öllu, ekki
sízt í sambandi við hafísa. Þannig má telja eigi ólíklegt
að saltþolnar strandplöntur hafi borizt til landsins með
þeirn hætti. Flutningar fræja og gróa í lofti með vind-
um eða þó einkum fuglum eru miklum mun líklegri,
og vafalítið hefur eitthvað af plöntum landsins komið
með þeim hætti. En í því sambandi er vert að geta þess,
að hér er tiltölulega fátt þeirra tegunda, sem hafa fræ,
er sérstaklepa séu vel fallin til dreifinffar í lofti eða með
fuglum, og mælir það vitanlega gegn því að mikill hluti
flórunnar hefði komizt hingað á þann hátt. Geta má
og þess, að leið farfugla til íslands mun aðallega liggja
yfir Bretlandseyjar, og mætti því búast við meiri skyld-
leika við þau lönd en raun ber vitni um, ef um fræja-
flutning- með farfuolum hefði verið að ræða í ríkum
mæli. Líklegt væri einnig að tegundir, sem gæddar væru
svo mikilli dreifingarhæfni, að þær hefðu greiðlega
flutzt til íslands um áðurnefnd torleiði, hefði átt að vera
furðu fljótar að dreifast um mestan hluta landsins, þar
sem vegalengdir eru litlar og náttúrlegar tálmanir fáar.
Þar ætti því ekki að vera margt um plöntur, sem ein-
ungis lifðu á takmörkuðum svæðum, en reyndin sýnir
annað. Af hinum 340 oft nefndu tegundum eru nær
100, sem einungis hafa fundist innan tilteldnna marka,
og oft mjög langt á milli vaxtarsvæða þeirra. Og það
var einmitt þessi takmarkaða útbreiðsla, sem leiddi mig
á sporið eftir gögnum til að sýna fram á, að hér hefðu
verið íslaus svæði á jökultíma, því að eins og fyrr var
getið er það staðreynd, að plöntur, sem um langan tírna
hafa einangrazt, ekki sízt ef lífskjör hafa verið kröpp,
hafa misst dreifingarhæfni sína að verulegu leyti, og
halda áfram að vaxa á sínum fyrri stöðum og dreifast
þaðan lítt, þótt þeim hafi opnast möguleikar til þess.
(Framhald.)
Heima er bezt 161